چون بزرگان ما که به رزانت رای و دقت نظر از اکابر ادوار سابق مستثنی اند به استقصای هر چه تمامتر در این باب تامل فرمودند، رای انور ایشان بر عیوب این سیرت واقف شد.لاجرم در ضبط اموال و طراوت احوال خود کوشیده نص تنزیل را که کلوا و اشربوا و لا تسرفوا و دیگر ان الله لایحب المسرفین باشد، امام امور و عزایم خود ساختند؛ و ایشان را محقق شد که خرابی خاندان های قدیم از سخاء و اسراف بوده است. هر کس که خود را به سخا شهره داد، دیگر هرگز آسایش نیافت: از هر طرف ارباب طمع بدو متوجه گردند، هر یک به خوش آمد و بهانه دیگر آنچه دارد از او می تراشند. و آن مسکین سلیم القلب به ترهات ایشان غره می شود، تا در اندک مدتی جمیع موروث و مکتسب در معرض تلف آورد و نامراد و محتاج گردد. و آنکه خود را به سیرت بخل مستظهر گردانید واز قصد قاصدان و ایرام سائلان در پناه بخل گریخت، از دردسر مردم خلاص یافت و عمر در خصب و نعمت گذرانید.
می فرمایند که مال در برابر جان است، و چون در طلب آن عمر عزیز می باید کرد، از عقل دور باشد که آن را مثلا در وجه پوشیدن و نوشیدن و خوردن یا آسایش بدن فانی، یا برای آنکه دیگری او را ستاید در معرض تلف آورد. لاجرم اگر بزرگی مالی دارد به هزار کلبتین یک قلوس از چنگ مرده ریگش بیرون نمی توان کشید. تقدیر کن که اگر مجموع ملک رای و قیصر آن یک شخص را باشد:
آن سنگ که روغن کش عصاران است
گر بر شکمش نهند تیزی ندهد
و این بیت لایق این سیاق است:
بر او تا نام دادن بر نیفتد
گر از قولنج میرد تیز ندهد
اکنون ائمه بخل، که ایشان را بزرگان ضابط می گویند، در این باب وصایا نوشته و کتب پرداخته اند.
حکایت یکی از بزرگان فرزند خود را فرموده باشد که یا بنی اعلم ان لفظ«لا» یزیل البلا و لفظ«نعم» یزید النقم. دیگری در اثناء وصایا فرموده باشد که ای پسر زنهار باید که زبان از لفظ«نعم: گوش داری و پیوسته لفظ«لا» بر زبان رانی و یقین داری که تا کار تو با«لا» باشد کار تو بالا باشد، و تا لفظ تو«نعم» باشد دل تو بغم باشد.
حکایت.یکی را از اکابر که در ثروت قارون زمان خود بود اجل در رسید. امید زندگانی قطع کرد. جگرگوشگان خود را که طفلان خاندان کرم بودند حاضر کردند. گفت: ای فرزندان، روزگاری دراز در کسب مال زحمت های سفر و حضر کشیده ام و حلق خود را به سر پنجه گرسنگی فشرده تا این چنددینار ذخیره کرده ام؛ زینهار از محافظت آن غافل مباشید و به هیچ وجه دست خرج بدان میازید، و یقین دانید که:
هر که خوارش بکرد خوار بشد
اگر کسی با شما سحن گوید که«پدر شما را در خواب دیدم قلیه حلوا می خواهد»، زنهار به مکر او فریفته مشوید که آن نگفته باشم و مرده چیزی نخورد.
اگر من خود نیز در خواب با شما نمایم و همین التماس بکنم بدان التفات نباید کرد که آن را اضغاث احلام خوانند؛ آن دیو نماید، و من آنچه در زندگی نخورده باشم در مردگی تمنا نکنم. این بگفت، و جان به خزانه مالک دوزخ سپرد.
حکایت. از بزرگی دیگر روایت کنند که در معامله یی که با دیگری داشت به دو جومضایقه از حد در گذرانید. او را منع کردند که این محقر بدین مضایقه نمی ارزد گفت «چرا من مقداری ازمال خود ترک کنم که مرا یک روز و یک هفته و یک ماه و یک سال و همه عمر بس باشد» گفتند چگونه. گفت«اگر به نمک دهم(و در طعام کنم) یک روز بس باشد؛ اگر به حمام روم یک هفته، اگر به فصاد دهم یک ماه، اگر به جاروب دهم یک سال، و اگر به میخی دهم و در دیوار زنم همه عمر بس باشد، پس نعمتی که چندین مصلحت من بدان منوط باشد چرا بگذارم که به تقصیر از من فوت شود؟»
حکایت. از بزرگی روایت کنند که چون در خانه او نان پزند یک یک نان به دست نامبارک در برابر چشم دارد و بگوید: هرگز خللی به روزگارت مرساد. و به خازن سپارد. چون بوی نان به خدم و حشم اش رسد گویند:
تو پس پرده و ما خون جگر می ریزیم
آه اگر پرده بر افتد که چه شور انگیزیم
حکایت: در این روزها بزرگ زاده یی خرقه یی به درویشی داد. مگر طاعنان خبر این واقعه را به سمع پدرش سرانیدند. با پسر در این باب عتاب می کرد.پسر گفت «در کتابی خواندم که هر که بزرگی خواهد باید هر چه دارد ایثار کند»؛ من بدان هوس این خرقه را ایثار کردم. پدر گفت:«ای ابله! غلط در لفظ ایثاری کرده ای که به تصحیف خوانده ای؛ بزرگان گفته اند:«هر که بزرگی خواهد باید هر چه دارد انبار کند تا بدان عزیز باشد؛ نبینی که اکنون همه بزرگان انبار داری می کنند»و شاعر گوید:
اندک اندک به هم شود بسیار
دانه دانه است غله در انبار
حکایت. هم از بزرگان عصر یکی با غلام خود گفت که از مال خود پاره یی گوشت بستان و از آن طعامی بساز تا بخورم و ترا آزاد کنم. غلام شاد شد، بریانی ساخت و پیش او آورد. خواجه(آب) بخورد و گوشت به غلام سپرد. دیگر روز گفت بدان گوشت نخود آبی مزعفر بساز تا بخورم و ترا آزاد کنم.غلام فرمان برد و بساخت و پیش آورد. خواجه زهرمار کرد، و گوشت به غلام سپرد. روز دیگر گوشت مضمحل شده بود و از کار افتاده. گفت«ای خواجه حسبه لله بگذار تا من به گردن خود همچنان غلام تو باشم؛ اگر هر آینه خیری در خاطر مبارک می گذرد به نیت خدا این گوشت پاره را آزاد کن»
الحق بزرگ و صاحب حزم کسی را توان گفت که احتیاط معاش بدین نوع بتقدیم رساند. لاجرم تا در این دنیا باشد عزیز الوجود و محتاج الیه زید و در آخرت علو درجاتش از شرح و حد و وصف مستغنی است.