اصحابنا می فرمایند که این اخلاق بغایت مکرر و مجوف است. هر بیچاره یی که به یکی از این اخلاق ردیئه مبتلا گردد، مده العمر خائب و خاسر باشد، و بر هیچ مرادی ظفر نیابد. خود روشن است که صاحب حیا از همه نعمت ها محروم باشد و از اکتساب جاه و اقتناء مال قاصر، حیا پیوسته میان او و مرادات او مانعی عظیم و حجابی غلیظ شده، همواره بر بخت و طالع خود گریان باشد. گریه ابر را که حیا گفته اند از اینجا گرفته اند.

رسول علیه السلام می فرماید الحیاء تمنع الرزق و مشاهده می رود که هر کس که بی شرمی پیشه گرفت و بی آبرویی مایه ساخت، پوست خلق می کند، هر چه دلش می خواهد می گیود، سر هیچ آفریده یی را به گوزی نمی خرد، خود را از موانع به معارج اعلی می رساند و بر مخدومان و بزرگتران از خود، بلکه بر کسانی هم که او را...باشند تنعم می کند؛ و خلایق بواسطه وقاحت از او می ترسند. و آن بیچاره محروم که به سمت حیا موسوم گشته، پیوسته در پس درها باز مانده و در دهلیز خانه ها سر به زانوی حرمان نهاده چوب دربانان خورد، و پس گردن خارد، و بدیده حسرت در اصحاب وقاحت نگرد و گوید:

اما وفاء، می فرمایند که وفا نتیجه دناءت نفس و غلبه حرص است. چه هر کس که اندک چیزی از مخدومی یا دوستی بدو لاحق باشد یا به وسیلت آن مخدوم یا دوست، او را وجه معاش و معاشرتی حاصل آمد، حرص و شره او را به طمع جذب امثال آن منافع بر آن دارد که همه روزه چون حجام فضول آن مسکین را ابرام نماید، و آن بیچاره از مشاهده او بجان رسیده ملول شود تا چون خود را از شر صحبت وی خلاص دهد؟ چون آن وفادار را بیند گوید:

قدما چنین حرکات را نادانسته تحسین کرده اند. و هر گاه کسی در وفا به اقصی الغایه برسد به سگ تشبیه نموده اند. مرد باید که نظر با فایده خود دارد، و چون غرضی که دارد حاصل کند و توقعی دیگر باقی نماند اگر خود پدرش باشد باید که قطعا بدوالتفات ننماید؛ هر بامداد با قومی و هر شبانگاه با طایفه یی بسر برد. هر کس که از عمر خود برخورداری طلبد باید که نظر بدین ترهات نکند تا از نعمت همگنان و صحبت ایشان محظوظ و متلذذ گردد، مردم از او ملول نشوند و یقین شناسد که:

حکایت. گویند که محیی الدین عربی که حکیم روزگار و مقتدای علمای عصر خود بود، سی سال با مولانا نورالدین رصدی شب و روز مصاحب بود، و یک لحظه بی یک دیگر قرار نگرفتندی، چند روز که نورالدین در مرض موت بود محیی الدین بر بالین او به شرب مشغول بود. شبی به حجره رفت، بامداد که در خانه آمد غلامان را موی ها بریده به عزای نورالدین مشغول دید. پرسید که حال چیست. گفتند مولانا نورالدین وفات کرد. گفت:«دریغ نورالدین». پس روی به غلام خود کرد و گفت: «نمشی و نطلب حریفا آخر»؛ و هم ازآنجا به حجره خود عودت فرمود. گویند بیست سال بعد از آن عمر یافت و هرگز کسی نام نورالدین از زبان او نشنید. راستی همگنان را واجب است که وفا از آن حکیم یگانه روزگار بیاموزند.

باز کدام دلیل واضح تر از اینکه هر کس خود را به وفا منسوب کرد همیشه غمناک بود و عاقبت عمر بی فایده در سر آن کار کند؛ چنانکه فرهاد بیستون را کند و هرگز به مقصود نرسید تا عاقبت جان شیرین در سر کار شیرین کرد؛ در حسرت می مرد و می گفت:

و آن مسکین را که مجنون بنی عامر گویند جوانی بود عاقل و فاضل. ناگاه دل در دخترکی لیلی نام بست. در وفای او زندگانی بر او تلخ شد و هرگز تمتعی از او نیافت؛ سر و پا برهنه در بیابان ها دویدی و گفتی:

بزرگان ما راست می گویند خلقی را که ثمره این باشد ترک کردن اولی است.

اما صدق، بزرگان ما می فرمایند که این خلق ارذل خصایل است، چه ماده خصومت و زیان زدگی صدق است. هر کس نهج صدق ورزد پیش هیچ کس عزتی نیابد. مرد باید که تا بتواند پیش مخدومان و دوستان خوش آمد و دروغ و سخن به ریا گوید و صدق الامیر کار فرماید؛ هر چه بر مزاج مردم راست آید آن در لفظ آرد. مثلا اگر بزرگی در نیمشب گوید که «اینک نماز پیشین است» ، در حال پیش جهد و گوید که «راست فرمودی، امروز به غایت آفتاب گرم است» و در تاکید آن سوگند به مصحف و سه طلاق زن یاد کند. اگر در صحبت مخنثی پیر ممسک زشت صورت باشد، چون در سخن آید، او را پهلوان زمان و...ن درست جهان و نوخاسته شیرین و یوسف مصری و حاتم طائی خطاب کند، تا از او زر و خلعت و مرتبت یا بد، و دوستی آن کس در دل او متمکن شود.

اگر کسی حاشا بخلاف این زید، و خود را به صدق موسوم گرداند: ناگاه بزرگی را از روی نصیحت گوید که تو در کودکی جماع بسیار داده ای، اکنون ترک می باید کرد، و زن و خواهر را از کار فاحش منع می باید فرمود: یا کلی را کل گوید؛ یا دبه یی را دبه خایه خطاب کند؛ یا قحبه زنی را قحبه خواند، به شومی راستی این قوم از او بجان برنجند، و اگر قوتی داشته باشند، در حال او را به کار ضرب فرو گیرند؛ و اگر دیوثکی یا کلی عاجز هم باشد به مخاصمت و کلکل در آید، و انواع سفاهت با او بتقدیم رساند؛ و باقی عمر بواسطه این کلمه راست میان ایشان خصومت منقطع نشود.

بزرگان از این جهت گفته اند که «دروغ مصلحت آمیز به که راستی فتنه انگیز» ، و کدام دلیل از این روشنتر که اگر صادق القول صد گواهی راست ادا کند از او منت ندارند بلکه به جان برنجند، و در تکذیب او تاویلات انگیزند؛ و اگر بی دیانتی گواهی به دورغ دهد صد نوع بدو رشوت دهند و بانواع رعایت کنند تا آن گواهی بدهد. چنانکه امروز در بلاد اسلام چندین هزار آدمی از قضاه و مشایخ و فقها وعدول و اتباع ایشان را مایه معاش از این وجه است. می گویند:

اما رحمت و شفقت، اصحابنا بغایت منکر این قسم اند، می فرمایند که هر کس بر مظلومی یا بر محرومی رحمت کند عصیان ورزیده باشد و خود را در معرض سخط آورده؛ بدان دلیل که هیچ امری بی خواست خدا حادث نشود. هر چه از حضرت او، که حکیم است، به بندگان رسد تا واجب نشود نرسد؛ چنانکه افلاطون گوید: الفضیه حتی لاتوجب لا توجد، او که ارحم الرحمین است اگر دانستی که آن کس لایق آن بلا نیست بدو نفرستادی، هر کس هر چه بدو می رسد سزاوار آن است:

و نیز می گویند:

پس شخصی را که خدا مغضوب غضب خود گردانیده باشد، تو خواهی که بر او رحمت کنی عصیان ورزیده باشی و بر آن آثم گردی، و روز قیامت ترا بر آن مواخذه کنند. این مثل بدان ماند که شخصی بنده یی از آن خود را به جهت تربیت بزند، و بیگانه او را بنوازد و بوسه دهد که«خداوند تو بد می کند که ترا می زند، ترا نعمت و خلعت می باید دادن»؛ البته او از این کس بجان برنجد.

حکایت. در زمان مبارک حضرت رسول کفار را می گفتند که درویشان را طعام دهید. ایشان می گفتند که »درویشان بندگان خدای اند اگر خواستی ایشان را طعام دادی؛ چون او نمی دهد ما چرا بدهیم، چنانکه در قرآن مجید آمده است«انطعم من لو یشاء الله اطعمه ان انتم الا فی ضلال مبین». پس واجب باشد که بر هیچ آفریده یی رحمت نکنند، و به حال هیچ مظلومی و مجرمی و محتاجی و مبتلایی و گرفتاری و مجروحی و یتیمی و معیلی و درویشی و خدمتگاری- که بر در خانه یی پیر یا زمین گیر شده باشد- التفات ننمایند؛ بلکه حسبه لله تعالی بدان قدر که توانند اذیتی بدیشان رسانند تا موجب رفع درجات و (کسب) خیرات باشد، و در قیامت- در یوم لا ینفع مال و لا بنون- دستگیر او شود اینست آنچه در صدر کتاب با برادران وعده رفته بود. امید هست چون مبتدی بر اخلاق مختار اکابر مواظبت نماید، و آن را ملکه نفس ناطقه خود گرداند، نتیجه آن هر چه تمامتر در دنیا و آخرت بیابد.