بخش ۶ - قول متکلمان مذهب اعتزال ‌اندر توحید

حکیم ناصر خسروجامع الحکمتینبخش ۶ - قول متکلمان مذهب اعتزال ‌اندر توحید

متن دانلود

می توانید متن را اصلاح نمایید:

توحید متکلمان مذهب اعتزال آنست (که) گفتند: نخست چیزی که بر مردم واجب است، شناخت خدای است، از بهر آنک اندر شناخت خدای مردم را رغبت است بکارهاء ستوده، و پرهیز است از چیزها زشت و نکوهیده، از بهر آنک چو مردم دانست که مر اورا صانع است و بودش او بصنع صانعی حکیم است، و تکلیفهاء دینی را بر خویشتن واجب کرده بیند، اندر کارهاء ستوده رغبت کند، و از زشتیها بپرهیزد. و ما گوییم این قاعده ئی نیکوست عقلی اندر ایجاب معرفت خدای بر خویشتن.

آنگاه گفتند این گروه که شناخت خدای نه بضرورت حاصل آید و نه بتقلید، از بهر آنک اگر خلق را شناخت خدای بضرورت آمدی، همه خلق اندر معرفت خدای یکسان بودندی، چنانک  اندر معرفت دفع کردن گرسنگی بطعام، و معرفت دفع کردن تشنگی بآب که آن ضروری ا ست همه خلق بیک منزلت اند. و گفتند (تقلید) با طل است، از بهر آنک اگر تقلید حق بودی تقلید آنک گوید &laquo;عالم قدیم است&raquo; نیز حق بودی، همچنانک تقلید آنک گوید &laquo;عالم محدث است&raquo; حق ا ست. و گفتند چو تقلید باطل ا ست اندر شناخت خدای، و ضروری نیست، جز نظر چیزی نما ند، و حجت بر ایجاب نظر قول خدای را سبحانه دارند که همی گوید: بگوی مر خلق را که بنگرید که چیست  اندر آسمانها و زمین یعنی از نشانیهاء حکمت. آنگاه گفت: و سود ندارد نشانیها راندن پیغامبران مر گروهی را که نگرویدند بدین آیت: قوله &laquo;قل انظروا ما ذا فی السموات و الارض و ما تغنی ا لایات و ا لنذر عن قوم لایومنون.&raquo;

و ما گوییم آنچ گفتند که شناخت خدای ضروری نیست، صواب گفتند، ولکن آنچ گفتند بر اطلاق که تقلید باطل است، خطا گفتند؛ و چواز شرح توحید این گروه اندر اثبات صانع بپردازیم، بیان آنچ خطا گفتند، بکنیم. و دلیل این گروه بر اثبات صانع عالم آنست که گفتند: ما اندر عا لم همی به بینیم که اجسام از حالی بحالی همی گردد، کآن گشتن مر آن اجسام را اندر آن حالها جز بفاعلی نباشد، چنانک خدای تعالی می گوید: قوله &laquo;و لقد خلقنا الانسان من  سلالة من طین. ثم جعلناه نطفة فی قرار مکین. ثم خلقنا ا لنطفة علقة فخلقنا العلقة مضغة فخلقنا المضغة  عظاما فکسونا العظام لحما ثم انشاناه خلقا آخر فتبارک الله احسن الخالقین.&raquo;

همی گوید: مردم را بیافریدم از گلی بیرون آخته از جایی، چنانک از میان انگشتان بیرون جوشد گل چون  بفشارندش، آنگاه مر آن را آبی اندک کردیم اندر قرار گاهی استوار، آنگه مر آن نطفه را خون بسته کردیم، آنگه مر آن خون بسته را چون گوشت خا ئیده کردیم، آنگاه مر آن را استخوان آفریدیم، آنگه آن استخوانها را بگوشت بپوشا نیدیم، آنگاه آفرینش دیگر کردیمش. بزرگست خدای که آفریدن او نیکوتر ست از آفریدن همه آفرینندگان.

و ما همی دانیم گفتند که این اجسام اندرین حالها جز بفاعلی قادر و بخواست او همی نگردد، و واجب آید که آن فاعل پیش ازین اجسام بوده باشد، تا حالها را بر جسم حادث همی کند، و چون حدثها بر جسم همی زو پدید آید، فاعل قدیم باشد که پیش ازین حادثات باشد.و گفتند: بدین دلیل صانع قدیم و گرداننده حال اجسام ثابت است. آنگاه گفتند: چون صانع عالم ثابت شد، واجب ا  ست دانستن که صانع عالم است و قادرست وزنده و شنواست و بیناست و قدیم است.

این متکلمان مر ین شش صفت ذات (خدای را) گویند. و گفتند: اگر کسی گوید که چه دانند که صانع قادرست؟ گوییم: ما همی بینیم کز دو تن آنکش کردن نه چون آن دیگرست که فعل نتوا ند کردن، پس ناچار مرین را که فعل تواند کردن، صفتی لازم آید که فعل ازو بدان صفت آید و چون صانع عالم فاعل عالم است، مر ا ورا صفتی کنیم که فعل ازو بدان صفت آید، و آن صفت قدرت است. پس گفتیم که او قادرست. و گفتند: اگر کسی گوید که چرا گفتند که صانع داناست؟ گوییم: ما  اندر عالم فاعلی همی بینیم که فعل او محکم نیست، و فعل صانع عالم محکم ا ست. پس واجب آید که مر او را صفتی ا ست که فعل محکم ازو بدان صفت آید، و فعل آن فاعل که مر او را آن صفت نیست، همی محکم نیاید. پس آن صفت را که فعل ازو محکم آید، علم گفتیم. پس دانستیم که صانع عالم قادر است و  نیر عالم است. و گفتند: اگر کسی گوید، چه دا نید که صانع عالم زنده است؟ گوییم: ما اندر موجودات موجودی همی بینیم که قادر و عالم ا ست. پس واجب آید که موجودی را که او عالم (و) قادرست، صفتی هست که بدان صفت مر او را ممکن است که علم و قدرت دارد، و آن صفت مر آن موجود را کو نه عالم است و نه قادر است، نیست؛ و آن صفت را زندگی گفتیم.

پس دانستیم که صانع عالم کو هم دا ناست و هم قادرست، زنده ا ست، از بهر آنک هرچ مر اورا علم و قدرت هست زنده (ا ست) و چون علم و قدرت صانع درست شد، زندگیش درست شد. و گفتند: اگر کسی گوید چه دا نید که صانع شنواست و بیناست؟ گوییم که اندر عالم هر که او زنده ا ست و بی آفت ا ست او شنواست و بیناست، و  اندر یا بنده چیزهاء  اندر یافتنی است، و هر شنونده و بیننده ئی را شنوا ئی و بینا ئی او جز بدا ن نیست که او زنده ا ست و بی آفت، و چو چنین است و درست کردیم که صانع قدیم زنده است و مر اورا آفتی نیست، دانستیم که شنوا و بینا ست و اندر یابنده چیزهاء  اندر یافتنی ا ست. و گفتند: اگر کسی گوید چه دا نید که صانع عالم قدیم است؟ گوییم دلیل بر آنک او قدیم ا ست آنست که چو صنع او همی بینیم، ناچار صانع این صنع یا معدوم باشد یا موجود، و اگر موجود با شد یا محدث باشد یا قدیم و روا نیست که صانع عالم معدوم باشد از بهر آنک معدوم نه قادر باشد و نه عالم و نه زنده، و ما درست کردیم که صانع عالم قادر و عالم وزنده و سمیع و بصیر ا ست، پس معدوم نیست و چو معدوم نیست، پس موجود است. آنگاه گوییم: چو موجود است یا محدث است یا قدیم است، و روا نیست که صانع محدث باشد ار بهر آنک اگر محدث باشد مر او را صانع دیگر باید که محدث نباشد. و اگر آن صانع نیز محدث باشد مر او را صانع دیگر باید؛ و همچنین همی باز شود تا صانعی که محدث نباشد بل قدیم باشد. پس ثابت شد که گفتند که صانع عالم محدث نیست و چون محدث نیست قدیمست.

آنگاه گفتند: اگر کسی گوید که خدای عالم و قادر و زنده و و شنونده و بینا و قدیم است (بصفات) یا بذ ات قادرو عالم و حی و سمیع و بصیر و قدیم است؟ گوییم که این صفتها مر اورا ذاتی است. او قادر بقدرت و عالم بعلم نیست و زنده بزندگی نیست، بل این صفات مر اورا بذ ات است، از بهر آنک اگر این صفتها مر اورا ذاتی نبودی، هر یکی ازین صفتها یا محدث بودی یا قدیم. اگر هر صفتی محدث بودی واجب آمدی که پیش از حدوث این صفات، خدای نه قادربودی و نه عالم و نه زنده، و اگر خدای پیش از حدوث این صفتها قادر و عالم و حی نبودی این صفتها از که یافتی چو مر اورا خود بی این صفتها فاعل نبودی؟ و نیز روا نیست گفتن کآین صفتها مر اورا قدیم بودی، (چه) واجب آمدی که قدیم یکی نبودی، بل او قدیم بودی و قدرت او و علم او وذات او وسمع و بصر او و قدم او صفت قدیم بودی پس گفتند: درست کردیم که قدیم یکیست که صفات او نه محدث است و نه قدیم، بل ذاتی است.

و گفتند: اگر کسی ما را پرسد که چه گویید که صانع قدیم بچیزی ما ننده هست؟ گوییم: روا نیست که صانع قدیم بچیزی مانند باشد البته، ار بهر آنک هر چیزی که جز صانع است محدث است، و هرچ محدث باشد، قدیم (نباشد). پس روا نباشد که قدیم مانند محدث باشد، چنانک خدای تعالی همی گوید: قوله &laquo;ولم یکن له کفوا ا حد.&raquo; آنگاه گفتند: اگر کسی گوید که چه دانید که خدا یکیست؟ گوییم: دلیل بر آنک خدا یکیست آنست که اگر صانع عالم دو بودی، یکی از ایشان مر آن دیگر را از صنع باز دا شتی، و آن باز دا شته از صنع طبیعت بودی و صانع نبودی و صانع آن قوی بودی؛ و اگز هر دو اندر قوت متکافی بودندی، یا هر دو یکدیگر را از صنع با ز داشتندی، (پس) صنع نبودی، و صنع هست! یا هر دو بر یک متفق شدندی بی هیچ خلاف، و صنعی کاز دو متفق آید بی هیچ خلاف، از یک صانع باشد نه از دو. پس درست کردیم گفتند که صانع یکیست و قدیم و قادر و عالم و زنده و شنوا و بیناست، و این صفتها مر اورا (ذاتی) است و بهیچ مانند نیست.

این که یاد کردیم توحید متکلمان مذهب اعتزال است با فروع بسیار. و ما گوییم: ازین قویتر طریقتی نیست میان اهل مذاهب مختلف دین اسلام  اندر توحید. و این گروه خویشتن را اهل نظر گویند، و جز مر اهل تایید کاندر خاندان رسول مصطفی اند کسی را طاقت آن نیست که این توحید را نقد تواند کردن؛ و خوا نندگان این کتاب را بدین تفتیش که ما از اقاویل این گروهان همی کنیم اطلاع است بر طریقت متکلمان اندر توحید، و نیز اطلاع است بدین نقد که ما کنیم همی مرین را بر صواب و خطای ایشان.

و نقد ما مر این سخنان را آنست که گوییم: آنچ این گروه گفتند که تقلید اندر توحید باطل است، چه اگر تقلید حق بودی، تقلید آنک گوید &laquo;عالم قدیم است&raquo; همچو تقلید آنک گوید &laquo;عالم محدث است&raquo; روا بودی، خطاست، و تقلید واجب است اول بر خلق تا از آن تقلید بتحقیق رسد، ولکن این گروه مر تقلید را الف و عادت شناسند و آنکه همی گوید &laquo;عالم قدیم است&raquo; بتقلید همی نگوید بل با لف و عادت همی گوید، آنچ پدرش با گروهی که اندر میان ایشان بر آمد، بر آن اعتقاد بودند؛ او مر آنرا از ایشان بگرفت و بر آن خو کرد تا چو نفس ستوری او بر عادت بهیمی برفت، و اندر پذیرفتن شریعت کاهل شد، متابع دهریان گشت و اعتقاد کرد که بتقلید و تکلیف شریعت را بباید پذیرفتن، و بر عادت ستوری و سیرت نفس حسی کاندرو بود بایستاد.

دلیل بر درستی این قول که گفتیم دهری بر تقلید نیست، بل بر عادت است،آنست که کسی اندر عالم نبودست که دعوی پیغامبری کرده است و خلق بتعطیل دعوت کرده است البته؛ ما گوییم تعطیل اندر گردن مردمان آنکس تقلید نکردست که بپارسی معنی تقلید چیزی باشد که آن را در گردن مردمان کرده باشند بل دهری بر عادت نفس حسی بهیمی که آن اندر مردمست برفتست، و عادت نفس بهیمی دست با ز د ا شتنست از شریعت و یا پذیرفتن دین بتقلید، چنانک ستوران چنین اند. و تقلید این دینهاء الهی ا ست که پیغا مبران علیهم السلام آورده اند: از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد علیه السلام و علی آله و دین اسلام تقلید است اندر گردن مسلمانان بقهر، چنانک خدای تعالی گفت: قوله &laquo;یا ایها لذین آمنوا قاتلو ا لذین یلونکم من الکفار و لیجدوا فیکم غلظه و اعلموا ا ن الله مع ا لمتقین.&raquo;.گفت: ای گرو ندگان جنگ کنید با گروهی از کافران که شما را نزدیک اند، و ایشان اندر شما سختی و درشتی می بینند بسبب دین، و بدا نند که خدای با پرهیزکارانست.

و بت پرستان بر عادت بودند نه بر تقلید. ازین پیغامبران کسی خلق را بت پرستیدن تقلید نکردست، بل از پیغا مبران تقلید دین خدا را بودست اندر گردن خلق؛ و هر که امروز بر ظاهر دین اسلام است و بی آنک بداند که چرا این دین حق ا ست، و توحید بی تشبیه و بی تعطیل دارد ا و بر عادت مقلدان پیشین ا ست و متابع مقلد مقلد باشد.و این محققان و موحدان از مقلدان همی حاصل آیند، و هر که تقلید نپذیرد بتحقیق نرسد، چو بتوحید و بتحقیق از تقلید شاید رسیدن. تقلید حق باشد نه باطل. و پیدا ست که تقلید آنک گوید &laquo;عالم محدث است&raquo; نه چو تقلید آنکس ا ست که گوید &laquo;عالم قدیم است&raquo; بل این تقلید مقدمه حق است و مقدمه حق حق باشد.آنگاه هر که از رسول علیه السلام کتاب و شریعت بتقلید پذیرفت، بریشان آموختن تاویل کتاب و شریعت واجب کرد، چنانک خبرست از رسول علیه السلام که روزی با یاران نشسته بود، گفت: از شما کسی (باشد) که با شما جنگ کند بر تاویل کتاب، چنانک من کردم و بکشتمشان بر تنزیل آن. بدین خبر: قوله &laquo;ان منکم لمن یقاتلکم علی تاویل ا لکتاب کما قاتلکم علی تنزیله.&raquo; پس ابوبکر گفت ای رسول الله من آنکس هستم که این جنگ کنم؟ رسول گفت: نه. پس عمر گفت: یا رسول الله من هستم آنکس؟ گفت: نه. پس عثمان گفت: من هستم یا رسول الله؟ گفت: نه. گفتند: پس کیست آنک بر تاویل کتاب جنگ کند؟ رسول گفت: &laquo;ذاک خاصف النعل.&raquo; گفت: آنکسست که همی نعل دوزد. بنگرستند: علی بن ا بی طالب رضی الله عنه بود بصفه دیگر نشسته بود، و نعلین پیغامبر همی دوخت که شراکش گسسته بود (و) همی اندر کشید. آنگه دانستند که خداوند تاویل کتاب و شریعت اوست. و توحید حق اندر تاویل کتاب و شریعت ا ست نه اندر بطن تاریک امت چنانک این گروه گفتند که ما اندر سخن ایشا نیم از بهر آنک خلق را بتوحید رسول خدای خوا ند بفرمان خدای نه بفرمان خرد، دین گرفتند برای خویش تا مر ایشان را نظر باشد چنانک خدای تعالی همی گوید: بگو خلق را که بمن همی وحی کنند که خدای شما یکی است تعالی و تقدس. شما همی پذیرید این را و خویشتن را بمن همی سپارید بر ین سخن یا نه؟ بدین آیت: قوله &laquo;قل انما یوحی ا لی ا نما ا لهکم اله واحد فهل ا نتم مسلمون؟&raquo;

ودلیل بر آن که توحید بی تشبیه اندر تاویل کتاب خدای ا ست آنست که جز بتاویل اختلاف و اشتباه کا ندر کتاب ا ست با تفاق نیا ید. و روا باشد که ظاهر قولها مختلف باشد ولکن روا نباشد که قول خدای متناقض باشد تا جایی که گوید جز خدای هیچ نیست: قوله &laquo;لیس کمثله شی.&raquo; و جایی میگوید من گوینده ام که همی گویم: قوله &laquo;قول هوالله ا حد&raquo; شما نیز بگویید این قول را که شما نیز همچون من گویندگا نید و شما بینا و شنوا یید و من بینا و شنوا یم. و جایی همی گوید: خدای آفریدگار همه چیزهاست بدین آیت: قوله &laquo;الله خالق کل شی.&raquo; ودیگر جای همی گوید: آفریدگاران بسیارند و خدای از آن همگان نیکو آفریننده ترست. قوله &laquo;فتبارک الله ا حسن ا لخالقین.&raquo; و جایی همی گوید که خدای آنست که او مر شما را بیافرید و روزیتان داد بدین آیت: قوله &laquo;الله الذی خلقکم ثم رزقکم.&raquo; و دیگر جای همی گوید: (خدای بهترین) روزی دهندگانست بدین آیت: قوله &laquo;والله خیر الرزا قین.&raquo; و جای دیگر همی گوید: بر یکدیگر افسوس مکنید قوله &laquo;یا ایها ا لذین آمنو لا یسخر قوم من قوم.&raquo; و جایی همی گوید که کافران بر مومنان همی افسوس کنند، خدا نیز بر کافران افسوس کند، بدین آیت: قوله&laquo;فیسخرون منهم سخر الله منهم و لهم عذا ب ا لیم.&raquo; و جایی همی گوید: چو فرعون و قوم او مارا بخشم آوردند، از ایشان کینه کشیدیم و غرقه کردیمشان، بدین آیت: قوله&laquo;فلما آسفونا انتقمنا منهم فاغر قناهم ا جمعین.&raquo; پس چو مردی مر دیگری را بخشم آرد، آن خشم گرفته مر او را بزند یا بکشد یا دشنام دهدش، و خدای را گروهی بخشم آرند تا مر ایشان را بکینه غرقه کند، مشابهت میان خالق و مخلوق بیش ازین چگونه باشد؟ و جایی همی گوید: خدای بدانچ شما اندر دل پنهان دارید، و آنچ مر آن را آشکار کنید (داناست) بدین آیت: قوله &laquo;ا ن الله یعلم ما یسرون وما یعلنون.&raquo; و جایی همی گوید: گروهی (را که) عاصی شدند هلاک کردیم. پس از آن شما را اندر زمین خلیفه کردیم تا بنگریم که شما چگونه کنید؟ بدین آیت: قوله&laquo;ثم جعلنا کم خلائف فی الارض من بعدهم لننظر کیف تعلمون.&raquo;

اگر اینها را که توحید بدان تباه شود همه بر شمردیمی کتاب دراز گشتی و اندرین که یاد کردیم عقلا را هدایتی ا ست سوی طلب تاویل تا شبهت ها بدان ازو زایل شود. و اگر این متکلمان مر خدای را عالم ثابت کردند خدای همی بندگان خویش را علما گوید بدین آیت: قوله&laquo;انما یخشی الله من عباده ا لعلما.&raquo; پس ظاهر شد که عالم گفتن مر او را سبحانه شرک است؛ و اگراین متکلمان مر خدای را تعالی قادر ثابت کردند، خدای همی بندگان خویش را قادران گوید بدین آیت قوله &laquo;وغدوا علی حرد قادرین.&raquo; پس این نیز شرک است؛ و اگر این متکلمان مر خدای را سبحانه زنده گفتند، خدای تعالی بندگان خویش را همی زندگان گوید بدین آیت: قوله &laquo;ولا تحسبن ا لذین قتلوا فی سبیل الله امواتا، بل احیا عند ربهم یرزقون.&raquo;. این شرک است؛ و اگر این متکلمان مر خدای را سبحانه شنوا ثابت کردند، خدای تعالی همی بندگان خویش را شنوا ثابت کردند، بدین ایت: قوله &laquo;حتی عا د کا لعرجون ا لقدیم.&raquo;گفت ار قول کا  فران بدین آیت: &laquo;فسیقولون هذ ا افک قدیم.&raquo; این بدعتی است که این گروه اختراع کرده اند، و نامیست که ایشان نهاده اند خدای را بجهل خویش.

و اما سخن ما  اندرین توحید این گروه بدانچ گفتند خدای تعالی عالم نه بعلم است و قادر نه بقدرت است، و حی نه بحیات ا ست، و سمیع و بصیر نه بسمع و بصر ا ست، بل ذات او آنست که گوییم: اتفاق ا ست عقلارا بر آنک مر صفت را بذات خویش قیام نیست، بل قیام او بموصوف است، و موصوف بذات خویش قایم است. پس بدین احتجاج بی شبهت روا نباشد که خدا ی تعالی بصفتی موصوف باد، کآن صفت خود هویت باشد، و نه نیز آن صفت بدان قایم بود و اگر صفت او جز هویت او باشد صفت مر اورا عرض باشد و هویت او محل اعراض نیست. پس مر اورا صفتی نشاید گفتن البته. و اندر توحید اهل تایید مر این قول را سپس ازین مستوفی (شرح) کنیم، و چو بقول این گروه ذاتی باشد کآن شش صفت مختلف باشد یکی علم و دیگر قدرت و سدیگر زندگی و چهارم شنوایی و پنجم بینایی و ششم قدیمی، این ذاتی باشد بشش قسمت ار بهر انک معلوم است که علم جز قدرت است و قدرت جز علم است، و این هر دو نیز جز زندگی اند، و این هر سه جز شنوایی اند، و این هر چهار جز بینایی اندع و این هر پنج جز قدیمی اند، و این هر شش صفات اند. اگر هویت باری سبحانه شش مخالف است، این جوهری است بشش قسمت؛ و این نه توحید باشد که تکثیر باشد، که یک ذات هم علم است و هم قدرت، (و) قولی بی معنی است. پس اگر علم و قدرت هر دو یکیست، واجب آید که هر که عالم باشد قادر باشد. پس هر که گوید که خدای عالم است گفته باشد (قادر است)، و اگر چنین باشد خود بر یک صفت (از) این شش صفت اختصار باید کردن، تا چون آن صفت بگویی هر شش صفت گفته باشی.

پس اگر چنین نیست، و هر صفتی را بذات خویش معنی دیگرست یک جوهر شش صفت متکثر باشد، متوحد و منفرد نباشد؛ بل هر که گوید عالمی است بی علم، گفته باشد که جاهل است؛ و هر که گوید قادری است بی قدرت، گفته باشد که عاجز است؛ و دیگر صفتها را همی نفی لازم آید و همچنان باشد که پیش ازین گفتیم از قول گروهی که گویند که خدا جسم ا ست نه چو اجسام، و این چنان باشد که گوید جسمی است نه چو جسم و این هذیانی باشد. این قول که گفتند آن صفت ها صفات ذات ا ست، سودایی بود که اندر دل این گروه افتاد، که چون مر آن سودا را بقول بگفتند درست نیامد، و بگفتار و تفتیش جز چنان آمد که اندر خاطرهاء پر وسواس ا یشان ا فتاده بود.

و اما سخن از آن ضعیف تر که اینها گفته اند کس نگفت بر ا ثبات آنک خدا بینا و شنواست، که گفتند بدان دانستیم که خدا بیناست و شنواست، که هر که زنده است وبی آفت است بینا و شنواست. پس دانستیم که چون خدای زنده بی آفت ا ست بینا و شنواست، سبحانه العظیم! تشبیه (از) این ضعیف تر چگونه باشد که همی ظن برند که خدای همچون مردم بی آفت ا ست؟و چرا نگویند که خدا نیز خورنده و بوینده و رونده است، چون همی بینند که هر که زنده و بی آفت ا ست، نیز خورنده و بوینده و رونده است؟ و چون همی گویند که باید که خدا بینا یا اندر یابنده چیزها اندر یافتنی باشد پس مزه و بوی چیزها نیز اندر یافتنی ا ست. اگر خدای خورنده و بوینده نیست، پس مزه ها را اندر نیابد، و بویها را اندر نیابد، و اگر مزها و بویها (را) اندر نیابد، پس او زنده بی آفت نیست. اگر نیز از جایی بجایی نشود زنده بی آفت نیست. و اما آن قول که گفتند: اگر خدای بیش از یکی بودی عالم را نظام نبودی، قولی صواب و متکلمانه است.

هر که مرین نقد را که ما در توحید این گروه یاد کردیم بحق بشنود، و بعقل تامل کند، داند که این نقدی حق است، و توحید نباشد یک ذات را بشش صفت مختلف گفتن، بل تکثیر باشد، و خدا را بصفات مخلوق صفت کردن توحید نباشد، بل تشبیه باشد. این گروه همی چیزی برتر از خویشتن بینند و همی خویش را خدای گمان برند، ذلک هو ا لضلال ا لبعید.

حکیم ناصر خسرو