آورده اند که ملکی بود او را ابن مدین خواندندی ، مرغی داشت فنزه نام با حسی سلیم و نطق دل گشای، در گوشک ملک بیضه نهاد و بچه بیرون آورد.

ملک فرمود تا او را بسرای حرم بردند و مثال داد تا در تعهد او و فرخ او مبالغت نمایند.

آن پادشاه را پسری آمد که انوار رشد و نجابت در ناصیه او تابان بود و شعاع اقبال و سعادت بر صفحات حال وی درفشان

در جمله شاه زاده را با بچه مرغ الفی تمام افتاد ، پیوسته با او بازی کردی و هر روز فنزه بکوه رفتی و از میوه های کوه که آن را در میان مردمان نامی نتوان یافت دو عدد بیاوردی ، یکی پسر ملک را دادی و یکی بچه خود را،

و کودکان حالی بدان تلذذی می نمودند از حلاوت آن ، و بنشاط و رغبت آن را می خوردند ، و اثر منفعت آن در قوت ذات و بسطت جسم هرچه زودتر پیدا می آمد ، چنانکه در مدت اندک ببالیدند و مخایل نفع آن هرچه ظاهرتر مشاهده کردند، و وسیلت فنزه بدان خدمت مؤکدتر گشت و هرروز قربت و منزلت وی می افزود.

و چون یکچندی بگذشت روزی فنزه غایب بود بچه او در کنار پسر ملک جست و بنوعی او را بیازرد.

آتش خشم شاه زاده را در غرقاب ضجرت کشید تا خاک در چشم مردی و مروت خود زد، و الف صحبت قدیم را بباد داد ، پای او بگرفت و گرد سر بگردانید و بر زمین زد ، چنانکه برفور هلاک شد.

چون فنزه بازآمد بچه خود را کشته دید ، پرغم و رنجور گشت و در توجع و تحسر افتاد ، و بانگ و نفیر به آسمان رسانید ، و می گفت :

بیچاره کسی که بصحبت جباران مبتلا گردد ، که عقده عهد ایشان سخت زود سست شود ، و همیشه رخسار وفای ایشان بچنگال جفا مجروح باشد

نه اخلاص و مناصحت نزدیک ایشان محلی دارد و نه دالت خدمت و ذمام معرفت در دل ایشان وزنی آرد ، محبت و عداوت ایشان بر حدوث حاجت و زوال منفعت مقصور است

عفو در مذهب انتقام محظور شناسند ، اهمال حقوق در شرع نخوت و جبروت مباح پندارند، ثمره خدمت مخلصان کم یاد دارند ،و عقوبت زلت جانیان دیر فراموش کنند ، ارتکابهای بزرگ را از جهت خویش خرد و حقیر شمرند ، و سهوهای خرد از جهت دیگران بزرگ و خطیر دانند

و من باری فرصت مجازات فایت نگردانم و کینه بچه خود ازین بی رحمت غادر بخواهم که همزاد و هم نشین خود را بکشت ، و هم خانه و هم خوابه خود را هلاک کرد.

پس بر روی ملک زاده جست و چشمهای جهان بین او برکند ، و پروازی کرد و بر نشیمن حصین نشست.

خبر بملک رسید ، برای چشمهای پسر جزعها کرد و خواست که مرغ را بدست آرد و بدام مکر و حیلت در قفص بلا و محنت افگند ، وانگاه آنچای سزای چنو بی عاقبت و جزای چنان مقتحمی تواند بود در باب او تقدیم فرماید. پس بر نشست

و پیش آن بالا رفت و فنزه را آواز داد و گفت: ایمنی ، فرود آی.

فنزه ابا نمود و گفت: مطاوعت ملک بر من فرض است ، و بادیه فراق او بی شک دراز و بی پایان خواهد گذشت ، که همه عمر کعبه اقبال من درگاه او بوده ست و عمده سعادت عمره رعایت او را شناخته ام

و اگر جان شیرین را عوضی شناسمی لبیک زنان احرام خدمت گیرمی ، و گمان چنان بود که من در سایه او چون کبوتر در مکه مرفه توانم زیست و در فراز صفا و مروه او پرواز توانم کرد، اکنون که خون پسرم چون ذبایح در حریم امن او مباح داشتند هنوز مرا تمنی و آرزوی بازگشتن ؟!

و در خبر آمده است که: لا یادغ المومن من جحر مرتین.

و موافق تر تدبیری بقای مرا مخالفت این فرمان است ، و از آنجا که رحمت ملک است امیدوارم که معذور دارد. و نیز مقرر است ملک را که مجرم را ایمن نشاید زیست ، اگرچه در عاجل توقفی رود عذاب آجل بی شبهت منتظر و مترصد باشد، و هرچند روزگار بیش گذرد مایه زیادت گیرد ، و اگر بموافقت تقدیر و مساعدت بخت ازان برهد اعقاب را تلخی آن بباید چشید و خواری و نکال آن بدید

و پسر ملک با بچه من غدری اندیشید و من از سوز فرزند آن پاسخ دادم ، و مرا بر تو اعتماد نباید کرد و برسن مخادعت تو مرا فرو چاه نشاید شد که

چشم ندیده ست چنو کینور

ملک گفت: از جانبین ابتدا و جوابی رفت، اکنون نه ما را بر تو کراهیتی متوجهست ونه ترا از ما آزاری باقی ، قول ما باور دار و بیهوده مفارقت جان گداز اختیار مکن.

و بدان که من انتقام و تشفی را از معایب روزگار مردان شمرم و هرگز از روزگار خویش دران مبالغت روا نبینم

فنزه گفت: باز آمدن هرگز ممکن نگردد ، که خردمندان از مقاربت یار مستوحش نهی کرده اند

و گویند هرچند مردم آزرده را لطف و دل جویی بیش واجب دارند و اکرام و احسان لازم تر شناسند بدگمانی و نفرت بیشتر شود و احتراز واحتراس فراوان تر لازم آید.

و حکما مادر و پدر را بمنزلت دوستان دانند ، و برادر را در محل رفیق ، و زن را بمثابت الیف شمرند، و اقربا را در رتبت غریمان ، و دختر را در موازنه خصمان دانند ، و پسر را برای بقای ذکر خواهند و در نفس و ذات خویشتن را یکتا شناسند و در عزت آن کس را شرکت ندهند. چه هرگاه که مهمی حادث گردد هر کس بگوشه ای نشینند و بهیچ تاویل خود را از برای دیگران در میان نهند

و من امروز از همه علایق منقطع شده ام و از همه خلایق مفرد گشته ، و از خدمت تو چندان توشه غم برداشته ام که راحله من بدان گران بار شده است ، و کدام جانور طاقت تحمل آن دارد ؟

در جمله ، جگر گوشه و میوه دل و روشنایی دیده و راحت جان در صحبت تو بباختم

و با این همه بجان ایمن نیستم و بدین لاوه فریفته شدن از خرد و کیاست دور می نماید ، رای من هجر است و صبر.

ملک گفت: اگر آن از جهت تو بر سبیل ابتدا رفتی تحرز نیکو نمودی ، ولکن چون بر سبیل قصاص و جزا کاری پیوستی ، و قضیت معدلت همین است ، مانع ثقت و موجب نفرت چیست ؟

فنزه گفت: موضع خشم در ضمایر موجع است و محل حقد در دلها مولم ، و اگر بخلاف این چیزی شنوده شود اعتماد را نشاید ، که زبان در این معانی از مضمون عقیدت ، عبارت راست نکند و بیان در این سفارت حق امانت نگزارد، اما دلها یک دیگر را شاهد عدل و گواه بحق است و از یکی بر دیگری دلیل توان گرفت ، و دل تو در آنچه می گویی موافق زبان نیست ، و من صعوبت صولت ترا نیکو شناسم و در هیچ وقت از بأس تو ایمن نتوانم بود

ملک گفت: میان دوستان و معارف احقاد و ضغائن بسیار حادث گردد ، چه امکان جهانیان از بسته گردانیدن راه آزار و خصومت قاصر است ، و هر که بنور عقل آراسته باشد و بزینت خرد متحلی بر میرانیدن آن حرص نماید و از احیای آن تجنب لازم شمرد.

فنزه گفت: العوان لاتعلم الخمرة.

من گرم و سرد جهان بسیار دیده ام و عمر در نظاره مهره بازی چرخ بپایان رسانیده ام ، و بسیار نفایس زیر حقه این دهر بوالعجب بباد داده ام ، و از ذخایر تجربت و ممارست استظهاری وافر حاصل آورده ، و بحقیقت بشناخته که هرکه برپشت کره خاک دست خویش مطلق دید دل او چون سر چوگان بهمگنان کژ شود و بر اطلاق فرق مروت را زیر قدم بسپرد و روی آزرم و وفا را خراشیده گرداند ؛ بر من این معانی مشتبه نگردد ؛ و پیر فریفتن روزگار ، ضایع گردانیدنست

و آنچه برلفظ ملک می رود عین صدق و محض حقیقت است ، اما در مذهب خرد قبول عذر ارباب حقد محظور است و طلب صلح اصحاب عداوت حرام، زیرا که دران خطر بزرگست و جان بازی ندبی گران ، تا حریف ظریف و کعبتین راست و مجاهز امین نباشد دران شروع نشاید پیوست.

و نیز صورت نبندد که خصم موجبات وحشت فروگذارد و از ترصد فرصت در مکافات آن اعراض نماید ، و بسیار دشمنانند که بقوت و زور بریشان دست نتوان یافت و بحیلت و مکر در قبضه قدرت و چنگال نقمت توان کشید ، چنانکه پیل وحشی بمؤانست پیل اهلی در دام افتد.

و من بهیچ وقت و در هیچ حال از انتقام ملک ایمن نتوانم بود ، روزی در خدمت او بر من سالی گذرد ، چه ضعف و حیرت من ظاهر است و شکوه و مهابت او غالب

ملک گفت: کریم الیف را در سوز فراق نیفگند و بهر بدگمانی انقطاع دوستی و برادری روا ندارد و معرفت قدیم و صحبت مستقیم را بظن مجرد ضایع و بی ثمره نگرداند ، اگر چه دران خطر نفس و مخافت جان باشد. و این خلق در حقیر قدر و خسیس منزلت از جانوران هم یافته شود «المعرفة تنفع و لو مع الکلب العقور»

فنزه گفت: حقد و آزار در اصل مخوفست ، خاصه که اندر ضمایر ملوک ممکن گردد ، که پادشاه در مذهب تشفی صلب باشد و در دین انتقام غالی ؛ تأویل و رخصت را البته در حوالی سخط و کراهیت راه ندهند ، و فرصت مجازات را فرضی متعین شمرند و امضای عزیمت را در تدارک زلت جانیان و تلافی سهو مفسدان فخر بزرگ و ذخر نافع ، و اگر کسی بخلاف این چشم دارد زردروی شود که فلک در این هوس دیده سپید کرد و در این تگاپوی پشت کوژ ، و بدین مراد نتوانست رسید

و مثل کینه در سینه مادام که مهیجی نباشد چون انگشت افروخته بی هیزم است ، اگر چه حالی اثری ظاهر نگرداند چندانکه بهانه ای یافت و علتی دید برآن مثال که آتش در خف افتد فروغ خشم بالا گیرد و جهانی را بسوزد و دود آن بسیار دماغهای تر را خشک گرداند ،

و هرگز آن آتش را مال و سخن جانی و لطف مجرم و چاپلوسی و تضرع گناهکار و اخلاص و مناصحت خدمتگار تسکین ندهد ، و تا نفس آن متهم باقی است فورت خشم کم نشود ، چنانکه تا هیزم بر جای است آتش نمیرد.

و با این همه اگر کسی از گناه کاران را امکان تواند بود که در مراعات جوانب لطفی بجای آرد و در طلب رضا و تحری فراغ دوستان سعی پیوندد و در کسب منافع و دفع مضار معونتی و مظاهرتی واجب دارد ممکن است که آن وحشت برخیزد ، و هم عقیدت مستزید را صفوتی حاصل آید و هم دل خایف مجرم بنسیم امن خوش و خنک گردد.

و من ازان ضعیف تر و عاجزترم که از این ابواب چیزی بر خاطر یارم گذرانید ، یا توانم اندیشید که خدمت من موجب استزادت را نفی کند و سبب الفت را مثبت گرداند ،

اگر باز آیم پیوسته در خوف و خشیت باشم و هر روز بل هر ساعت مرگ تازه مشاهده کنم ، در این مراجعت مرا فایده ای نمانده ست که خود را دست دیت نمی بینم و سرو گردن فدای تیغ نمی توانم داشت

ملک گفت: هیچ کس برنفع و ضر در حق کسی بی خواست باری عز اسمه قادر نتواند بود و اندک و بسیار و خرد و بزرگ آن بتقدیری سابق و حکمی مبرم باز بسته است ، چنانکه دست مخلوق از ایجاد و احیا قاصراست اهلاک و افنا از جهت وی هم متعذر باشد. و مفاتحت پسر من و مکافات تو بقضای آسمانی و مشیت ایزدی نفاذ یافت ،

و ایشان علت آن غرض و شرط آن حکم بودند، ما را بمقادیر آسمانی مؤاخذت منمای ، که اگر این هجر اتفاق افتد بتقسم خاطر و التفات ضمیر کشد ، و شادمانگی و مسرت از کامرانی و بسطت آنگاه مهنا گردد که اتباع و پیوستگان را ازان نصیبی باشد

فنزه گفت: عجز آفریدگان از دفع قضای آفریدگار عز اسمه ظاهر است ، و مقرر است که انواع خیر و شر و ابواب نفع و ضر بر حسب ارادت و قضیت مشیت خداوند جل جلاله نافذ می گردد، و بجهد و کوشش خلایق دران تقدیم و تاخیر و مماطلت و تعجیل صورت نبندد ، «لامرد لقضاء الله و لامعقب لحکمه یفعل الله مایشاء و یحکم مایرید»

با اینهمه اجماع کلی و اتفاق جملی است بر آنکه جانب حزم و احتیاط را مهمل نشاید گذاشت و تصون نفس از مکاره واجب باید شناخت. اعقلها و توکل علی الله.

و میان گفتار و کردار تو مسافت تمام می توان شناخت، و راه اقتحام مخوفست و من بنفس معلول ، و تجنب از خطر لازم ، و تو می خواهی که درد دل خود را بکشتن من تشفی دهی و بحیلت مرا در دام افگنی ، و نفس من از مرگ ابا می نماید، و الحق هیچ جانور باختیار این شربت نخورد و تا عنان مراد بدست اوست ازان تحرز صواب بیند.

و گفته اند که: غم بلاست و فاقه بلاست و نزدیکی دشمن بلا و فراق دوست بلا و ناتوانی بلا و خوف بلا ، و عنوان همه بلاها مرگست ، و صوفیان آن را آکفت کبیر خوانند

این بنده دگر باره نروید نی نیست

و از مضمون ضمیر مصیبت زده آن کس تنسم تواند کرد که بارها بسوز آن مبتلا بوده باشد و هم از آن نوع شربتهای تلخ تجرع کرده.

و من امروز از دل خویش بر عقیدت ملک دلیل می توانم کرد و کمال حسرت و ضجرت او بچشم خرد می توانم دید ؛ و فرط توجع و تأسف من نمودار حال اوست.

و نیز متیقنم که هرگاه ملک را از بینایی پسر یاد آید ، و من از بچه خود براندیشم ، تغیری و تفاوتی در باطنها پیدا آید ، و نتوان دانست که ازان چه زاید. در این صحبت بیش راحتی نیست ، مفارقت اولی تر

با هر که بدی کردی تا مرگ براندیش

ملک گفت: چه خبر تواند بود در آن کس که از سهوهای دوستان اعراض نتواند نمود و ، از سر حقد و آزار چنان برنتواند خاست که در مدت عمر بدان مراجعت نپیوندد و ، بهیچ وقت و در هیچ حال بر صحیفه دل او ازان اندک و بسیار نشانی یافته نشود و ، اعتذار و استغفار اصحاب را باهتزاز و استبشار تلقی ننماید ؟

قال النبی صلی الله علیه و سلم: «الا انبئکم بشر الناس: من لایقبل عذرا و لایقبل عثرة ».

و من باری ضمیر خود را هرچه صافی تر می بینم و از ین ابواب که برشمرده می آید در خاطر خود اثری نمی یابم ، و همیشه جانب عفو من اتباع را ممهد بوده ست و انعام و احسان من خدمتگاران را مبذول

فنزه گفت:

من می دانم که گناه کارم ، و اگر چه مبتدی نبوده ام معتدی هستم ، و هر که در کف پای او قرحه ای باشد اگر چه بثبات عزم و قوت طبع بی باکی کند و در سنگ درشت رفتن جایز شمرد چاره نباشد از آنچه جراحت تازه شود و پای از کار بماند.

چنانکه برخاک نرم رفتن بیش دست ندهد ، و آنکه با علت رمد استقبال شمال جایز بیند همت او برتعرض کوری مقصور باشد.

و مقاربت من با تو همین مزاج دارد و تحرز ازان از وجه شرع و قانون رسم فرض است، قال الله تعالی: و لاتلقوا بایدیکم الی التهلکة

و استطاعت خلایق ازان نتواند گذشت که در صیانت ذات خود آن قدر مبالغت نمایند که بنزد خود معذور گردند.

چه هرکه برقوت ذات و زور نفس اعتماد کند لاشک در مخاوف و مضایق افتد و اقتحام او موجب هلاک و بوار باشد، و هرکه مقدار طعام و شراب نشناسد و چندان خورد که معده از هضم آن عاجز آید ، یا لقمه بر اندازه دهان نکند تا در گلو بیاویزد ، او را دشمن خود باید شمرد

و هر که بغرور خصم فریفته شود بنزدیک اصحاب خرد از ارباب جهل و ضلالت معدود گردد.

و هیچ کس نتواند شناخت که تقدیر در حق وی چگونه رانده شده است و او را مترصد سعادت ، روزگار می باید گذاشت یا منتظر شقاوت زیست لکن بر همگنان واجبست که کارهای خویش بر مقتضای رایهای صایب می گزارند ، و در مراعات جانب حزم ، و خرد تکلف واجب می بینند، و در حساب نفس خویش ابواب مناقشت لازم می شمرند ، و در میدان هوا عنان خود گرد می گیرند ، و با دوست و دشمن در خیرات سبقت می جویند ، تا همیشه مستعد قبول و اقبال و دولت توانند بود ، واگر اتفاق خوب روی نماید از جمال آن خالی نمانند.

و کارهای جهان خود بر قضیت حکم آسمانی می رود ، و دران زیادت و نقصان و تقدیم و تاخیر صورت نبندد.

و بر اطلاق عاقل آن کس را توان شناخت که از ظلم کردن و ایذای جانوران بپرهیزد ، و مادام که راه حذر پیش وی گشاده باشد در مقام خوف و فزع نه ایستد

و من بمهرب نزدیکم و گریزگاه ، بسیار دارم ، و حرام است بر من توقف در این حیرت و تردد، که سخط ملک خون من حلال دارد و آنچه از وجه دیانت و مروت محظور است مباح داند.

و امید چنین می دارم که هرکجا روم اسباب معیشت من ساخته و مهیا باشد. چه هرکه پنج خصلت را بضاعت و سرمایه عمر خویش سازد بهر جانب که روی نهد اغراض پیش او متعذر نگردد و مرافقت رفیقان ممتنع نباشد و وحشت غربت او را بمؤانست بدل گردد:

از بدکرداری باز بودن ، و از ریبت و خطر پهلو تهی کردن ، و مکارم اخلاق را لازم گرفتن ، و شعار و دثار خود کم آزاری و نیکوکاری ساختن، و حسن ادب در همه اوقات نگاه داشتن.

و عاقل چون در منشاء و مولد و میان اقربا و عشیرت بجان ایمن نتواند بودن دل بر فراق اهل و دوستان و فرزندان و پیوستگان خوش کند ، که این همه را عوض ممکن گردد

و بباید دانست که ضایع تر مالها آنست که ازان انتفاع نباشد و در وجه انفاق ننشیند، و نابکارتر زنان اوست که با شوی نسازد، و بتر فرزندان آنست که از طاعت مادر و پدر ابا نماید و همت بر عقوق مقصور دارد

و لئیم تر دوستان اوست که در حال شدت و نکبت دوستی و صداقت را مهمل گذارد ، و غافل تر ملوک آنست که بی گناهان ازو ترسان باشند و در حفظ ممالک و اهتمام رعایا نکوشد، و ویران تر شهرها آنست که درو امن کم اتفاق افتد.

و هرچند ملک کرامت می فرماید و انواع تمنیت و قوت دل ارزانی می دارد و آن را بعهود و مواثیق مؤکد می گرداند البته مرا بنزدیک او امان نیست و در خدمت و جوار او ایمن نتوانم زیست، چه روزگار میان ما مفارقتی افگند که مواصلت را در حوالی آن مجال نتواند بود ، و در مستقبل هرگاه که اشتیاقی غالب گردد حکایت جمال تخت آرای ملک بر چهره ماه و پیکر مهر خواهم دید و اخبار سعادت او از نسیم سحری خواهم پرسید

و از حال غربت من رای ملک را هم بر این مزاج معلوم تواند شد

بر این کلمه سخن بآخر رساندیدند و ملک را وداع کرد

اینست داستان حذر از مخادعت دشمن مستولی و احتراز از تصدیق لاوه و زرق خصم غالب.

و بر عاقل پوشیده نماند که غرض از بیان این مثال آن بوده است تا خردمندان در حوادث ، هریک را امام سازند و بنای کارها بر قضیت آن نهند.

ایزد تعالی جملگی مومنان را شناسای مصالح حال و مآل و بینای مناظم دین و دنیا کناد ، بمنه و رحمته