هنج گفت : شنیدم که خسرو را فرزندی دلبندِ جان و پیوندِ دل بود، ناگاهش از کنارِ او درر بودند و تندبادِ اجل آن شکوفهٔ شاخ امانی را پیش از موسمِ جوانی در خاک ریخت. خسرو چون کسی که از جانِ شیرین طمع بر گرفته باشد ، در قلق و جزع افتاد، نزدیک بود که بجایِ اشک دیدگان فرو بارد و جهان را بدودِ اندوه سیاه گرداند ، مگر دیوانه شکلی عاقل، مست نمائی هشیار‌دل از مجانینِ عقلاءِ وقت که هر وقت بخدمتِ خسرو رسیدی و خسرو از غرائبِ کلمات و نکتِ فوایدِ او متّعظ شدی، فراز آمد. پرسید که خسرو را چه رسیدست و چه افتاده که برین صفت آشفته حال شدست؟ خسرو گفت: چنین چراغی از پیشِ چشمِ من برگرفتند که جهان بر چشمِ من تاریک شد و بداغِ فراقِ چنین جگر گوشهٔ مبتلی گشتم که می‌بینی.

دیوانه گفت : ای پادشاه، عیسی عَلَیهِ السَّلَام ، بمصیبت رسیدهٔ تعزیت کرد و گفت :

کُن لِرَبِّکَ کَالحَمَامِ الآلِفِ یَذبَحُونَ فِرَاخَهُ وَ لَا یَطِیرُ عَنهُم، امّا از تو سؤالی دارم ، جواب بصواب گوی، چنان میخواستی که این پسر هرگز نمیرد . گفت : نی، ولیکن میخواستم که بهره از لذّاتِ این جهانی بردارد و عمرِ دراز بیابد . دیوانه گفت : از بعضی لذّت که یافته بود، هیچ با او دیدی؟ گفت نی . گفت از آن لذّت که نیافته بود، هیچ با او بود ؟ گفت : نی. گفت پس درست شد که لذّتِ یافته با لذّتِ نایافته برابرست. اکنون چنان پندار که آنچ نیافت، بیافت و آنچ نخورد ، بخورد و بسیار بزیست و پس بمرد.

این فسانه از بهر آن گفتم تا اساسِ این تمنّی که دیوِ آز و نیاز می‌افکند، دردل ننهی و بدانی که :

زنج گفت : سه کارست که در مباشرتِ آن اندیشه نباید کرد و جز بتبادر و تجاسر بجائی نرسد والّا بشرطِ مثابرت و مصابرت در پیش نتوان گرفت یکی تجارتِ دریا وَ التَّاجِرُ الجَبَانُ مَحرُومٌ ، دوم با دشمن آویختن بوقتِ کار،

سیوم طلب مهتری و سروری کردن.

چه درین هر سه ارتکابِ خطر کردن واجب دانسته‌اند. شاه را اندیشه جزم می‌باید گردانیدن و رایتِ عزم را نصب کردن و نصرت و فتح را پیرایهٔ فاتحت و خاتمتِ کار دانستن و چون مطلق گفته‌اند : اَللَّیلُ حُبلَی ، از نتیجهٔ بد که تولّد کند، تفکّر و تردّد بخاطر راه ندادن. هنج گفت : تَحسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِندَاللهِ عَظِیمٌ ؛ آنها که همه وجوه آفت و مخافت تقدیم و تأخیرِ اندیشها شناخته‌اند و عواقب و فواتحِ امور آزموده و احوالِ روزگار و اهوال و مخاطرهٔ کارِ پیگار بتجربت صایب دانسته، چنین گفته‌اند و این راه از بهرِ مسترشدان طریقِ راستی چنین رفته که روباه بدر خانهٔ خویش چندان قوت دارد که شیر بدرِ خانهٔ کسان ندارد و روشنست که لشکر و انبوهیِ حشر بدرخانهٔ بیگانه کشیدن متضمّنِ ضررهاست که بدنامیِ دنیا و ناکامیِ آخرت آرد ، چه بسی عمارتهایِ خوب که از ساحتِ آن بویِ راحت بخلقِ خدای رسیده باشد ، روی بخرابی نهد و بسی خونِ بیگناهان که در شیشهٔ صیانت نگاه داشته باشند ، بر زمین ریخته شود.

در عرضگاهِ یوم‌الحساب چنانک لفظِ نبوّت از آن عبارت کردست، داغِ این خسارت بر ناصیهٔ تو نهند که آیِسٌ مِن رَحمَهِٔ اللهِ؛ و چون بر خصم ظفر یافتی، این خود نقدِ حال باشد و چون نیافتی و روزگارِ مشعبذنمای بقلب المِجَنّ اندیشهٔ ترا مقلوب گردانید و قرعهٔ شکست بر قلبِ لشکرت افتاد و طایرِ اقبالِ تو مکسورالقلب، مقصوص‌الجناح از اوجِ مطامحِ همّت در نشیبِ نایافتِ مراد گردید و تقدیر که مفرّق جماعتست، جمعِ لشکرت را بتکسیر رسانید، لابدّ بسلامتِ سر راضی باشی که از میان بیرون بری تا اگر اسباب و اموال بتاراج شود، باری نجاتِ سر را ربحِ رأس‌المال عافیت گردانی ع ، وَ مَن نَجَابِرَأسِهِ فَقَد ربِحَ برخوان، لیکن چون فراهم آمدهٔ عمرها از مال و خواستهٔ وافر از دست رفته باشد و دامنِ استظهار افشانده شده و از یمین و یسار جز دستِ تهی در آستین نمانده، فیما بعد مناهجِ احکامِ دولت و مناظمِ دوامِ ملک بروفقِ مراد چون توان داشت؟

چه کارهای مملکت بمردانِ کار و لشکر و لشکردار راست آید و چون لشکر پادشاه را بی‌یسار بینند، نه ازو خوف دارند و نه طمع و هرچند بجهد و کوشش در ارعا و ارضاءِ ایشان افزاید ، سودمند نباشد و هر وعدهٔ نیکو که دهد چون اختلابِ برقِ بی‌باران دانند و چندانک بخشد و بخشاید، ازو منّت نپذیرند و مرد مقلّ حال را بوقتِ گفتار، اگر خود درّ چکاند، بسیار گوی شمرند و فضایل و رذایلِ او را منکر دانند و اگر وقتی مروّتی بکار دارد ، باد دستش خوانند و اگر امتناعی نماید، بخیل و اگر مراعاتی نماید ، سپاس ندارند و اگر مواساتی ورزد، مقبول نیفتد. اگر حلیم بود، ببددلی منسوب شود و اگر تجاسر کند، بدیوانگی موسوم گردد و باز مردِ توانگر را چون اندک هنری بود، آنرا بزرگ دارند و اگر اندک دهشی ازو بینند، شکر و ثنای بسیار گویند و اگر بخیل باشد ، کدخداسر و دانا گویند و اگر سخنی نه بروجه گوید ، بصد تأویل و تعلیل آنرا نیکو و شایسته گردانند.

و در احاسنِ کلماتِ حکیمان یافتم که درویشی پیری جوانانست و بیماری تن‌درستان، مَضَی هَذَا ، امّا ترادر حاصل و فَذلِکِ این کار بهتر باید نگریست و تکیهٔ اعتماد همه بر حول و قوّت وصول و شوکتِ خویش نباید کرد که شیران شجاع و مقدام و دلیر و خصم‌افکن و زهره شکاف باشند و در افواهِ جهانیان باوصافِ سورت و استیلا مثل شده و اتباع و حشمی که تراست، اگرچ شهر کن و دیوار افکن و آتش‌دم‌اند، چون رزمِ شیران و زخمِ پنجهٔ مصارعت و مقارعتِ ایشان نیازموده‌اند، مبادا که از ارتقاءِ قصرِ آن مملکت قاصر آیند و ابرویِ طاقِ این دولت را چشم زخمی از حوادث و زلازل در رسد که مرمّت و اصلاحِ آن بعمرها نتوان کرد و نشانهٔ مذمّت جهانیان شویم.

شاه بزنج اشارت کرد که تو چه میگوئی ؟ زنج گفت : شبهتی نیست که این فصول سراسر محضِ پیش‌بینی و عاقبت ‌اندیشیست و هرچ میگوید از سر و فورِدانش و عثور برکنه کارِ روزگار می‌آید، لیکن تا جهان و جهانیان بوده‌اند، همیشه پادشاهان در طلبِ ملک بر مجرایِ این عادت رفته‌اند و مرمایِ نظر بر دورترین مسافتِ ادراک نهاده‌اند و از یکدیگر بمغالبت و مناهبت فرا گرفته و هرگز چگونه شاید که پادشاه بهمّت از بازرگان سافل‌تر و نازل‌تر بود و در تحصیلِ مطالبِ خویش بددل‌تر ازو باشد ، چه او هرچ دارد بکلّ در کشتی نهد و خود درنشیند و آنگه صورت رسیدن بساحل یا افتادن در غرقاب هردو با هم برابرِ دیدهٔ دل و آینهٔ خاطر بدارد .

و آنچ میگوید (که) لشکر ما در ولایتِ بیگانه سر گشته و چشم دوخته و حال نیازموده باشند و بر مدارج و مکامنِ راهها وقوف ندارند و از مخاوف و مآمنِ آن بی‌خبر. شاید که خصم بدامِ مکر و استدراج و مراوغت ما را در مضیقی کشد که دستِ قدرت از تدارک آن کوتاه گردد و کار بر ما دراز شود ، نکو می‌گوید، امّا این اندیشه معارضست آنرا که شیر پادشاه جفاپیشه و خون‌خوار و رعیت‌شکار و پر آزارست. لشکر او بعضی هراسان و ناایمن باشند و نفور شده و بعضی توانگرانِ با ثروت که عمارات و عقارات بسیار دارند و همه از برای استرعاءِ خویش با ما گروند، طایفهٔ سلامت جویانِ سر و قومی حمایت‌طلبانِ مال و بعضی دیگر که از دولتِ او ثمر نیافته باشند و سایهٔ تولیتِ او بر ایشان نیفتاده و آفتابِ تربیت او بریشان نیفتاده، چشم بگردشِ روزگار دارند و دولتی تازه و پادشاهی نو خواهند تا مگر در ضمنِ آن مداولت ایشان نیز بنصیبهٔ در رسند.

لاشکّ با ما پیوندند و امدادِ نصرت از جوانب متوالی گردد. شاه هنج را فرمود که جوابِ این سخن چیست ؟ هنج گفت : اگرچ وجوهِ این احتمالات از محالات نیست و آنچ او تصوّر میکند، عقل بکلّی از تصدیق آن دورنه، لیکن تباین طبیعت و تنافی رسوم معشیت میانِ ما و شیر معلومست و تناسب و تجانس در آیین و رسوم میانِ ما و ایشان بهیچ وجه صورت پذیر نه، مجانبتِ شیر چون گزینند و بجانبِ ماکی گرایند و رغبتِ رعیّتی و فرمان‌برداریِ ما چگونه نمایند ؟ و این مثل مشهورست که سگ سگ را گزد، لیکن چون گرگ را بینند ، هم‌پشت شوند و روی بکارزار او نهند و چون اندیشه بر التحاقِ ضررهای زیادت گمارند ، در مخالفتِ او نکوشند و بمواساتِ ما رضاندهند، ع کَمُلتَمِسٍ اِطفَاءَ نَارٍ بِنَافِخٍ ، و شیر اگرچ ستمگار و خون‌خواره و گردن‌کش و صاحب نخوتست، آن سپاه و زیردستان هنوز بسلطنت و بالادستیِ او راضی‌تر باشند و مهتری و سروریِ او را گردن نرم‌تر دارند و تبعیّت او از روی گوهر سبعیّت که میان همه مشترکست، بیشترک نمایند و آن سباع اگرچ باختلافِ طباع متعدّدند ، باتّفاق در آن هنگام که شخصی نه از جنسِ ایشان قصدی اندیشد، متّحد گردند و بدانک آن لشکر در کازار مختلف الافعال‌اند و هر یک شیوهٔ دیگر گونه دارند، بعضی بمجاهرت رویاروی جنگ کنند چون یوز، بعضی بر خصم کین گشایند چون پلنگ، بعضی برزانت و آهستگی و فرصت چون خرس، بعضی بحیلت و مخادعت چون روباه بعضی بمبادرت و مسارعت چون گراز؛ و سپاه ما را یک راه و رسم بیش نیست که بوقتِ مصاولت و مجاولت روی بیک جانب آرند، اگر بهم پشتی و یکدلی کاری برآید ، فَبِهَا وَ نِعمَت ، وَ اِلَّا نَعُوذُ بِاللهِ مَن تِلکَ الحَالهِٔ . شاه را سخن زنج در زمینِ دل بیخ برده بود و شاخ زده و ثمرات آن در زهراتِ تمنّی پیشِ خاطر داشته و مذاقِ طبع بحلاوتِ ادراکِ آن خوش کرده، چنانک البتّه از تلخیِ وخامت و ندامتِ کار احساس کردن ممکن نمی‌شد، از آن مجلس برخاست و گفت : ع ، وَ لِلحَربِ نَابٌ لَا تُفَلُّ وَ مِخلَبٌ . پس برفتن و آن ولایت را گرفتن ساختگی کردن گرفت و بجمعِ حشر و اجناد مشغول شد و باستمداد و استنجاد از طرف‌داران مملکت روی آورد و انصارِ دولت و اعوانِ روزِ حاجت را ارزنده پیلان رزم آزمای و نرّه دیوانِ آتش‌خای که با حملهٔ بأس وحدّتِ سطوتِ ایشان شیرِ شادروان فلک پشمین و تیغِ بهرام و خرشید چوبین نمودی، همه راحشر کرد و جنگ را ساخته و مستعد و آتشِ غضب متوقّد، بسرکهٔ پیشانیشان قارورهٔ اثیر فرو مرده و از وقدهٔ برقِ نفسشان کرهٔ زمهریر بگداخته ، گاو ماهی از حملِ قوایمشان چون گردون در ناله آمده ، دودِ خیشوم بخرمنِ ماه رسانیده، عقدهٔ خرطوم بر تنّینِ آسمان افکنده، چنانک در شرحِ کمال و صورتِ اشکال ایشان آمده است :

مگر غرابی بحکمِ اغتراب در آن نواحی افتاده بود که نشیمن بولایتِ شیر داشتی ، از اندیشهٔ شاه پیلان و سگالشِ ایشان خبر یافت. اندیشید که من این جایگه مقیمم و طایفهٔ از خویشان و یارانِ ما آنجا مقام دارند و بعضی خود در سلک اختصاص بخدمت شیر منتظم‌اند ، شاید که وبالِ این نکال لامحاله در حالِ ایشان سرایت کند

پیش از آنک این دوزخ دمان زبانیه کردار و مردهٔ مردم‌خوار بمغافصت و مناهزت ناگاه در آن ولایت تازند و هجو می‌کنند و رجومِ آفتِ این شیاطین فتنه بارکان و اساطینِ آن دولت رسد و کار از ضبطِ تدارک وحدِّ اصلاح بیرون رود ، من بخدمت شیر روم و ازین حالش اعلام دهم مگر بتقریبی از این تقرّب در پیشگاهِ آن حضرت مخصوص شوم و چون شرِّ این حادثه اِن شَاءَ‌اللهُ مکفّی شود، مرا وسیلتی مرضیّ و ذریعتی شگرف پیشِ روزگار مدّخر گردد که بواسطهٔ آن اختصاصِ خدمتگاری یابم و رقمِ حق‌گزاری بر من کشند، پس از جای برخاست و چون تیرِ جهان از گشادِ عزیمت بیرون رفت، درعِ سحاب بدرید و از جوشنِ هوا گذر کرد، قَبلَ اَن یَرتَدَّ اَلَیکَ طَرفُکَ بپیشگاهِ مقصد رسید و بنزدیکِ یکی از نزدیکانِ شیر رفت و گفت من از راهِ دور آمده‌ام، مراحل و منازل نوشته و بر مخاوف و مهالک گذشته و اینجا شتافته ، گردِ گام سرعتِ مرا اوهام نشکافته و خبر حالی از احوال آورده که ملک را از شنیدنِ آن چاره نیست. اگر اجازت فرماید، بسمعِ شریف رسانم. شیر مثال داد که غراب حاضر آید و از آنچ میداند ، بیاگاهاند. غراب را بیاوردند ، بساطِ حضرت بوسه داد و از انبساطِ ملک و تبجّحی که بورودِ او نمود ، نشاط افزود ، چندانک حجابِ دهشت برافتاد؛ بعد از تقدیمِ دعا و ثنا حکایت کرد که پیشِ شاه پیلان از مقرِّ میمون تو که مفرّ و مهربِ آوارگانِ حوادث باد، افسانها گفته‌اند و صفتِ رغادت این عیش و تنعّم که وصمتِ زوال و تصرّم مبیناد ، بگوشِ او رسانیده و بواعثِ رغبات و نواهضِ عزمات او را برانگیخته که قصد آمدن و گرفتنِ این ولایت کند و هرچ باعدادِ اسباب جنگ و امدادِ ساختگی آن کار تعلّق دارد، فراهم آوردست و حشری انبوه که کوه از مصادمتِ آن بر حذر باشد و گرد از دریا بوطاتِ آن برآید ، ساخته و استنهاضِ معاونان از همه جوانب کرده و استعراضِ جمع ایشان رفته ، یمکن که نزدیک آمده باشند و خواهند که بشبگیر تاختنی آرند و همگنان را در شکر خوابِ غفلت بگیرند. حال برین گونه است که گفتم و از عهدهٔ بندگی و خدمت و لوازمِ حق گزاریِ نعمتِ ملک که ما همه مشغول و مغمورِ آنیم، بیرون آمدم تا رایِ مبارک بتدارکِ این کار چگونه گراید و باجالتِ فکر صایب ازالتِ این غایلهٔ هایلهٔ بر چه وجه فرماید وثوقِ ما باصول و عروقِ این دولت هرچ بیشترست که قلعِ آن از دستِ ایشان برنخیزد و تبرِ این کید هم بر پایِ خود زنند و قطعِ جرائیم آن بجدعِ خراطیمِ ایشان باز گردد وَ لَا یَحِیقُ المَکرُ السَّیِّیءُ اِلَّا بَاَهلِهِ . ملک را از هراس و بأسِ این حکایت دل از جای برخاست و از توهّمِ این خطب عظیم در اندیشهٔ مقعد و مقیم افتاد ، پس آنگه پیش‌کارانی که معتمدان و مؤتمنانِ ملک بودند و در عوارضِ مهمّات و پیش‌آمدِ وقایع محلِّ استشارت داشتند ، همه را بخواند و حدیثِ غراب و آن شکل غریب که چون نعیب او منذر و محذّر بود، با ایشان در میان نهاد و گفت : چارهٔ این حادثه چیست و وجهِ تدبیرِ ما بتدمیرِ خصم از کدام جهت تواند بود ؟ هر یک باندازهٔ دانش و کفایتِ خود در دفعِ آن هرچ بنفع و ضرّ باز گردد ، خوضی کردند تا بعد از تمحیصِ اندیشهایِ ژرف و استعمالِ رایهایِ شگرف که زدند ، خلاصهٔ آراءِ همه بدین باز آمد که جملهٔ اصناف لشکر را از انجاد و اشراف حشم بدرگاه حاضر کنند و شیری قوی‌دل، تمام زهره و پلنگی جنگجویِ نهنگ آزمای و گرگی صف‌شکنِ خصم ربای و روباهی پر خداعِ آب‌زیرکاه، این هرچها را بگزینند و زمامِ تدبیر و ترتیبِ کار هر گروهی از اصنافِ ایشان بدستِ تصرّف آن سرور سپارند. همچنان کردند و طایفهٔ شیران را در جملهٔ شیری آوردند که او را شهریار گفتندی. ملک از دیگران که مقدّمان و مقدامانِ لشکر بودند، بتقدیم و تمکین او را ممیّز گردانید و با او گفت : چه می‌بینی درین کار و وجهِ خلاص و مناصِ ما ازین ورطهٔ مهلک چیست ؟ شهریار گفت :

چون دشمن آهنگ ما کرد ، از دو بیرون نخواهد بود یا با او برویِ مساورت و مقاومت پیش آمدن یا از پیشِ صدمات قهرِ او برخاستن و ما که بِحَمدِ اللهِ وَ فَضلِهِ بمناجزت و مبارزت نام بردار جهانیم و در افواهِ جهانیان بدلاوری و خصم‌افگنی و دشمن‌شکنی مذکور و مشهوریم ، هرگز شادخهٔ این عار برغرهٔ روزگارِ تو ننشانیم و کلفِ این عوار بر ناصیهٔ احوالِ تو نپسندیم، چه اگر هم پشت شویم و یَداً وَاحِدَهًٔ روی بکارزار نهیم یمکن که دستِ استحواذ و استعلا ما را باشد، چه ایشان بادی‌اند و بر باطل مصرّ و متمادی ، هر آینه ظلمِ بدایت در ابداءِ مساورت در ایشان رسد و رُبَّ رَمیٍ عَادَ اِلَی النَّزَعَهِٔ و اگر عَوذاً بِاللهِ کار دگرگون شود و روزگار غدر پیشه غشِّ عیار خویش بنماید و مقهور و مکسور شویم ، آخر درجهٔ شهادت بسر باریِ نامِ نیک بیابیم وَ مَن قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِیدٌ و امّا گریختن و اجلاءِ زن و فرزند و اخلاءِ خان و مان دیرینه کردن و قطعِ علایق چندین خلایق را متحمّل شدن و نام و ننگ جهانی از دستِ حمایت خویش بیرون افکندن و باستهلاکِ قومی که استمساکِ ایشان بعروهٔ سلطنت ما بودست، مبالات ننمودن ، از ابیّتی که در جوهر ابوّت تو مرکوزست و حمیّتی که با مروّتِ ذاتِ تو مرکب، این معنی دور افتد و بشعارِ این عار متظاهر نتوان شد و مردم اَبّیُ النفس حَمُّی الانف چندانک حیاتِ او باقیست، خواهد که کامیاب و بختیار در عزّت و مسرّت بسر برد و چون ازین سرایِ فانی مفارقت کند، ذکرِ حمید و نامِ بلند را خود بقائی دیگر مستأنف داند و مرگ را بر آن زندگانی که نه چنین باشد ، فضیلت شمرد ، چنانک آن پادشاه گفت با منجّم، شیر گفت : چون بود آن داستان ؟