بدان که شریفتر احوال و عزیزتر اوقات که از حق تعالی به بنده رسد سماع است، و هیچ درجه از درجهٔ روحانی عالی‌تر از سماع نیت. از آن که مردم درین عالم غریب‌اند

هر وقت باید که از پیوندگان اصلی بشاشت آید که آدمی ضعیف‌الحال است، بی‌وسیلتی آن نصیب نیابد و آن وسیلت در سماع است، و هیچ وسیلتی عظیم‌تر از سماع نیست.

و آنکه در آن مقدمات گفته شد حاصل نگردد مگر به سماع که جمعیت به ظاهر و باطن غالب گردد.

و هر چه از منظومات و منثورات به وی رسد، وهم پاک او به مدد همت تتبع آن بکند از شنیده، پس آن تحصیل را وجد گویند.

اگر از آن وجدی که در باطن حاصل شود شمه «ای» به ظاهر رساند کالبد در لذت ادراک نسیم روحانی حرکتی کند آن را حال خوانند.

اهل طریقت را سماع لابد است، از آنکه مدد روح و طراوت وقت و جمعیت خاطر و فراغت دل در سماع توان یافت و برهان کمال حیات و نشان اقبال وقت ادراک لذت سماع است. و هر کس که از وی بهره ندارد حواس باطن او مختل است، و هر که را خلل به حواس راه یافت میان او و بهایم فرق نماند.

اسماعیل ابن علیه گفت با شافعی‑رحمة اللّه علیه‑ می‌رفتیم. کسی چیزی می‌گفت. او گفت بیا تا آنجا رفتیم و بنشیدیم. و مرا گفت ترا خوش آمد؟ گفتم نه. گفت ترا حس نیست.

درجات خلایق در سماع متفاوت است. بعضی را واجب است شنیدن، و بعضی را لازم است ناشنیدن.

ابوعلی دقاق ‑رحمة اللّه علیه‑ گفته است سماع عوام را حرام است، و خواص را حلال، و خواص خواص را که محققانند واجب.

اما کسی را که عادت شود و اسیر صورت بود وی را از سماع بهره شرک بود.

و کسی را که به ارادت شنود و قدمگاه محبت دارد حاصل وی از سماع توحید و معرفت باشد.

و کسی که به حقیقت شنود و قدمگاه محبت دارد حاصل وی از سماع توحید و معرفت باشد.

و هر که را بر حقیقت سماع وقوف افتاد وقت ذوق او موقوف عادت و عبارت نباشد، بل که همیشه مستغرق حقیقت باشد.

و کسی که او را بر رموز و اشارت و اسرار وقوف نباشد وی را احتراز اولیتر که بزرگان گفته‌اند ظاهر سماع فتنه است، و باطن وی عبرت.

هر که شناسندهٔ اشارت و دانندهٔ رمز باشد به سر عبرت او رسد. و هر که اسیر هوی باشد به فتنهٔ او باز ماند.

جنید ‑رحمة اللّه علیه‑ گفته است سماع را به سه چیز حاجت است: به زمان، و مکان، و اخوان.

و مقصود ازین هر سه تکلف ظاهر و کره مردم و خلوت مکان نبوده است، بلکه مقصود او فراغت وقت و خلوت دل و جمعیت حواس ظاهر و حفظ خطرات باطن بوده است که چون کسی را این اسباب حاصل شد برخوردار گردد برآنچه شنود.

و اگر این قاعده مختل باشد هر حیلت و تکلف که سازد البته ذوق نیابد، از آنکه سماع به باطن تعلق دارد و از وی جز اثری به ظاهر نرسد.

بزرگان طریقت چنین گفته‌اند: سماع واردی است که از حق تعالی به دلی رسد و از احوال غیبت با او بگوید، و عهد  ازل با او تازه کند. اما پذیرفتن دلها از آن وارد بر دو نوع است:

بعضی باشند که قوت همت و صحت عزیمت بر قبول حیات ایشان غالب باشد، هر چه بدیشان رسد پنهان و متواری دارند. باطنشان در قوت استماع مات می‌شود و ظاهرشان ساکن.

و بعضی باشند که فزع محبت و جزع جنون بر دل ایشان مستولی باشد. چون لمعهٔ برق سماع در روزن دل ایشان بتابد قوت جزع بر سکون حرمت ترجیح گیرد. به تأثیر آن برق متحرک شود. انفعال در طبع او پیدا آید، به ظاهر نقل می‌کند. چشم را گریان کند به مدد آن برق غالب. وقت باشد که مستولی‌تر شود، زبان را در و لوله آرد. وقت باشد که کاملتر شود و غلبهٔ حیرت ظاهر در تحیر باطن منعقد شود.

چون محبت رایت همت زیادتی گیرد برخاستن و در گشتن و جامه دریدن و حرکت زیادتی کردن اثر آن باشد و این همه احوال عین سماع است و هیچ دل ازین احوال بی‌مدد سماع نیست.

پس معلوم شد که وجد دو نوع است: ساکن و متحرک. و هر دو محض حق است.

و در حقیقت سماع و تفاوت وجد سخن بسیار است، این کتاب احتمال آن نکند خوض نکرده‌ایم در بیان حقایق که غرض تصحیح احوال متصوفه بود به دلیل شرعی، هر کلمه‌ای را به دلیلی از سنت موکد کردیم، و از شرع حقایق و نشر معانی تحرز نموده.

و در سماع چند اشکال است که حل آن به اخبار اولیتر که به برهان عقلی. اول اباحت سماع است و در روا داشتن و شنیدن اشعار و اجازت حرکت. در وی اخبار آمده است:

عایشه ‑رحمة اللّه علیه‑ روایت کند که روز عید رسولﷺ‑ نشسته بود، کنیزکی حبشی درآمد و پیش رسول ﷺ‑ قولی آغاز کرد. می‌گفت و دف می‌زد. امیرالمؤمنین عمر ‑رضی‌اللّه عنه‑ از در حجره به حدتی تمام درآمد گفت حجرهٔ رسول و آواز مزامیر! خواست که وی را زجر کند رسولﷺ‑ گفت یا عمر بگذار که هر قومی را عیدی است، و عید ما این است.

دیگر روز فتح، رسول ‑ﷺ‑ می‌آمد. جماعتی پیش او باز آمدند و دف می‌زدند و شعر می‌خواندند که: «طلع البدر علینا».

و نیز پیش رسول ‑ﷺ‑ شعرها خوانده‌اند، انکار نکرده است.

انس گوید ‑رضی‌اللّه عنه‑ که چون انصار خندق می‌کندند این ابیات می‌گفتند که شعر:

رسول ‑ﷺ‑ایشان را جواب داد و گفت:

این لفظ رسول ‑ﷺ‑ شعر نیست لیکن به شعر نزدیک است.

پیش رسول ‑ﷺ‑ شعرها خواندندی، و او یاران را از آن باز نداشتی.

و روایت است که از صحابه شعر درخواستی تا بخواندندی.

و نیز معاذ ‑رضی‌اللّه عنه‑ گوید که رسول را ‑ﷺ‑ گفتم که اگر دانستمی که تو سماع می‌کنی آواز خویش را بیاراستمی.

و این حدیث دلیل است بر جواز سماع سماع.

و اما اشکالی دیگر رقص است و آن مسلم است. در اخبار آمده است که وقتی داود ‑ﷷ‑ زبور می‌خواند حالتی بر وی غالب شد. برپای خاست و گرد برگشت.

و نیز در توریت آمده است که «شوقنا کم فلم تشتاقوا و زمرمناکم فلم ترقصوا.»

سعیدابن المسیب وقتی در کوچه‌ای از کوچه‌های مکه می‌گذشت عاص‌بن وابل‌السهمی قولی می‌خواند، دروی اثر کرد. ساعتی بایستاد و باری چند پای برمی‌گرفت و برزمین می‌نهاد.

یکی از بزرگان دین گوید که لذت کامل در هیچ حالت نتوان یافت الا در حالت سماع.

هر گه که داود ‑ﷷ‑ زبور خواندن گرفتی پری و آدمی و وحوش و طیور به سماع آواز فرو شده بودند که رسول ‑ﷺ‑ گفت ابوموسی الاشعری را، ‑رضی‌اللّه عنه‑ آوازی داده‌اند همچو آواز داود ﷷ.

اما نعره زدن در وقت آنکه چیزی خوش شنود که وقت او بدان خوش شود هیچ عیبی نیست که رسول ‑ﷺ‑ وقتی این آیت می‌خواند: «فکیف اذا جئنا من کل امة بشهید»، نعره‌ای بزد و به گریستن ایستاد و به ترک خواندن بگفت. پس نعره زدن در وقت آنکه چیزی خوش آید عیبی نیست.

عایشه ‑رضی‌اللّه عنه‑ روایت کند که یکی از خویشان به یکی از انصار می‌دادند، رسول ‑ﷺ‑درآمد و گفت آن زن را به خانهٔ او فرستادی؟

گفت فرستادم یا رسول اللّه!

گفت هیچ کس با وی فرستادی که آنجا چیزی بر گوید از سماع؟

گفت نفرستادم یا رسول اللّه.

رسول ‑ﷺ‑ گفت اگر کسی را بفرستادی که گفتی «آتیناکم فحیانا و حیاکم» بهتر بودی.

جنید ‑رحمة اللّه علیه‑ گوید نزدیک سری سقطی ‑رحمة اللّه علیه‑ شدم.

گفت وقتی مردی را دیدم افتاده از هوش بشده.

گفتم او را چه بوده است؟

گفتند آیتی از قرآن بخواندند از هوش بشد.

گفتم بگو تا دیگر باره برخوانند. بخواندند. مرد باهوش آمد. مرا گفت تو چه دانستی؟ گفتم چشم یعقوب ‑ﷷ‑به سبب پیراهن یوسف ‑ﷷ‑ تاریک شد، و هم به سبب پیراهن او روشن گشت. و وی را نیکو آمد از من و بپسندید.

اما جامه پاره کردن معنی ندارد بلکه کراهیت است.

در خبر است که وقتی داود ‑ﷷ‑ آمد و چیزی می‌گفت. یکی برخاست و جامه پاره کرد. جبرئیل ‑ﷷ‑ آمد و گفت یا داود حق تعالی می‌گوید که آن را بگوی که دل را در دوستی ما پاره کنی بهتر از آنکه جامه برآواز داود.

و احوال سماع را دلایل بسیار است از کتاب و سنت. این جا بدین قدر اقتصار کنیم تا آنچه لابد است بدین جمله حاصل آید و کتاب را به این قدر ختم کنیم.

فترت روزگار عذرخواه است خلل و تقصیری را که در سخن آمده است که همه چیزها درین وقت فاسد مزاج شده است. اگر تفاوت معنی یا تبدیل کلمه‌ای باشد تعلق به انقلاب احوال دارد و اگر بر معنی رضا افتد تأیید الهیت و مدد عزت باشد.