حکایت ۱۳

متن دانلود

می توانید متن را اصلاح نمایید:

آورده اند که روزى در بیابان، تاجرى میگذشت و آن تاجر از قافله باز مانده مظطرباً در بیابان میگردید که مگر خود را بقافله رساند. قضا را دزدى در آن بیابان بود، چون تاجر آن دزد را دید حیران و پریشان شده بر جاى خود بماند، دزد بر سر تاجر نهیب آورد و گفت: چه همراه دارى؟. آن مرد بیچاره یارائى زبان گشودن نداشت و نتوانست جواب گوید، دزد را بگمان آنکه از کمال استغنا او را پروائى ندارد لهذا بر او غضب شد و شمشیر بر فرق تاجر زد و از اسبش بزیر کشید و برهنه کرد و نقدش از میان باز کرد و رختش را بپوشید و باسبش سوار شد و گفت: اکنون بیا و دست مرا ببوس و بگو مبارک باشد!،
حالا اى گربه! تو نیز بدان عداوت جبلى که میان موش و گربه میباشد و عنادى که طالب علم را با صوفیه است مرا مخاطب و برابرى بهر عمر وزید میکنى تا آنکه بصد زحمت و مشقت از دست تو خلاص شدم و از آنوقت که خلاصى یافتم تا حال جمیع پیروان و شیخان مستجاب الدعوه را هرزه گوئى و ناسزا گرفته و میگوئى و مرا هم چنان ترسان ساخته یى که مدت عمر نمیتوانم نزدیک تو آمد، بلکه سعى در تحصیل معیشت هم بر تن دشوار است، حالا با این همه درد سر و زحمت و بدون برهان و حجت بیایم تصدیق کنم که طالب علم بر حق است و صوفى باطل؟!.
گربه گفت:
پس این همه دلیل و نظیر که آوردم همه عبث بود پس همان حرف شیخ مناسب است که گفته:

با سیه دل چه سود خواندن وعظ
نرود میخ آهنین در سنگ

اى موش! تا حال ندانستم که تو را چه قدر کید و مکر است، اکنون دانستم و فهمیدم!، چرا که گفته اند:

سگ اگر مشرک و بخیل نبود
آب را در زبان نمى نوشید

موش اگر میل راستى میداشت
چکمه ى زرنگار مى پوشید

و اگر صد بار شهد مصفى را اضافه ى افیون نمائید، شین نگردد.

اگر تخم حنظل بهنگام کشت
بکارد ملائک بباغ بهشت

کند شهپر خویش را جاى بیل
بدان آبیارى کند جبرئیل

نسیمش اگر نفحه ى جان کند
بپایش اگر آب حیوان کند

سرانجام گوهر نیارد ببار
همان میوه ى تلخ آرد ببار

موش گفت:
اى گربه! همیشه در صحبت بودن خوش نیست، هرذى حیات را سعى معاش و فکر مأکول و مشروب و ملبوس نمودن و خرج عیال و اطفال و مرمت خانه و ترتیب و تنسیق باغ و فکر هیمه و چراغ و نفع و نقصان و تهیه ى اسباب منزل را لازم است، و اگر ترک همه کنى و مدام در صحبت باشى عافبت رسوائى و پریشانى خواهى داشت و دشمن را شادکام خواهى نمود.
لهذا هرذى حیات را باید که بروزگار خود تامل کند و چند روزى که زندگانى دارد، بعیش و عشرت با لباسهاى الوان و نعمتهاى گوناگون خود را جلوه دهد و از باغ زندگانى تمتع بردارد و اگر چنانچه روز و شب در فکر چنان کردن و چنین گفتن باشد، از نعمتها و لباسهاى لطیف و ظریف و تازه و عشرت و صحبت و لذت بازماند و در نظر اهل روزگار خود را خوار و ذلیل و کثیف نماید و این فراغت عیش، بى سعى پیدا کردن ممکن نمیشود، پس لابد باید سیر و گرسنه در اطراف روان باشد تا که معیشت خود را بیابد، و گاه باشد لقمه ى لایق حال او بهم رسد و گاه باشد که نرسد، لکن در هر حال باید بهوش و تفکر در طلب شؤون زندگانى و معاش کوشش نماید و حتى الامکان کوتاهى نکند.
بارى اى گربه! کسى که بخواهد در میان ابناى جنس خود را از مکان و خوراک روز بروز تزاید و ترقى دهد، باید در صدد علو جاه و سمو مکانت باشد، تا دشمنان کور و غمناک، و دوستان شاد و خرسند گردند و خود از پریشانى که سبب خوارى و مذلت است بیاساید، بلکه اینقدر سعى کند که ذخیره از براى فرزندان بگذارد تا بعد از از آن فرزندان در میان قبائل و اقران ممتاز و سرافراز باشند.
نشنیده یى که گفته اند:

بگذارى که دشمنان بخورند
به که محتاج دوستان باشى

دیگر هم گفته اند:

مبادا که در دهر دیر ایستى
مصیبت بود پیرى و نیستى

اى گربه از علم بى عمل بیش از این چند کلمه فهمیدن و دانستن و ورقى چند را سیاه کردن چه نفع بهم میرسد؟، کدام دکان خباز و طباخ بعوض صحبت، نان و آش میدهند؟، مگر اینقدر بى فکر بودن خوبست؟. شیخ سعدى گفته است.

هر که مزروع خود بخورد خوید
وقت خرمنش خوشه باید چید

چون تهى دست باشى و بى چیز گردى در هیچ مهمى و معنى، توجه نتوانى کرد، بى فهم و بى مقام و منصب، زندگانى و پهلوانى بکار نمى آید.

زبان بریده بکنجى نشسته صم بکم
به از کسى که نباشد زبانش اندر حکم

از این مزخرفات تاب و توان از گربه بیرون رفت و گفت: اى موش بى هوش! تا کى از این حرفهاى بیعقلانه گوئى و تأمل نمیکنى؟!، این آواز دوستى که در این وقت خواندى و نفهمیدى و ندانستى چه نفعى دارد و این قصه ى پوچ و بیحاصل که از براى حب دنیا تطویل دادى چه فایده و ثمرى بخشد؟، اکنون گوش و هوش بدار و جواب را بشنو که گفته اند:

گوش خر بفروش و گوش تازه خر
کین سخنها در نیابد گوش خر

دیگر در این باب گفته اند من هم میگویم، اگر تو ترک عادت جبلى کنى و مکر و حیله نکنى و گوش هوس بسوى من کنى، البته از من بشنوى و بر لوح جان و خاطر جاى داده و ثبت کنى، و اگر بطریق اول که آن همه نصایح گفته شد و بر تو اثر نکرد، حال هم چنین خواهد شد.
پس اى موش! گوش دار تا که شاید این پندها را سرمایه ى روزگار خود سازى.
اى موش! اینکه در باب فراغت و آسایش و رفاهت دنیا و جمع مال و بعشرت صرف کردن و لباسهاى فاخره پوشیدن و طعام لذیذ خوردن و شراب لطیف نوشیدن و در مرتبه ى عیش کوشیدن و سعى در نوال منصب و مقام و اندوختن مال از براى بازماندگان، داد سخنورى دادى، جواب هر یک را بشنو!:
آورده اند که خداوند عالمیان در کلام مجید فرموده که من رفاهیت و آسایش را خلق نکرده ام و بندگان در سعى و طلب آن میکوشند! و این معنى که آسایش خلق نشده دلالت و حجت بر جمیع حال و احوال و اوضاع انسان است و نص از کلام  خدا، زیرا که جمیع اهل عالم از سه فرقه بیرون نیستند:
جمعى شب و روز در صدد جمع نمودن مال میباشند و ذره یى از کار و احوال و اوضاع مردن و سؤال و جواب در گور و حساب و عذاب در خاطر ایشان را ندارد.
و جماعتى دیگر در فکر آخرت و سعى در معرفة اللّه و پاس دیندارى و نگهدارى ایمان و پشیمانى از کرده ى خود بوده و از لوازم حیات دنیوى غفلت نموده.
و جمعى هم خسر الطرفین اند زیرا ترک کار دنیا و هم کار آخرت کرده اند و بلهو و لعب و خوردن و خوابیدن گرفتارند!.
حضرت رسول صلى اللّه علیه و آله فرموده اند:
الدنیا جیفة و طالبها کلاب.
زیرا که چون کسى متوجه دنیا باشد و بخواهش و خیال در جمع مال و دنیا بهر رسانیدن افتد، ترک علم و معرفت و عبادت مینماید و بسعى در اندوختن مال مشغول میشود و معلوم است جمع کردن ما جز مشقت و خوارى و مذلت میسر نگردد زیرا بهر کارى و عملى که خواهد مشغول شود، تا سعى نکند و رنج نکشد ممکن نیست ثروت و مکنت بهم رساند و شبهه یى نیست که چون کسى متوجه طلب دنیا باشد سر رشته ى آخرت از دست بدهد و بطلب دنیا مشغول گردد و در گرداب فریب شیطان افتد و باین سبب الیف غفلت گردد و در سعى جمع کردن مال غم و الم و فکر و غصه بسیار است.
پس هر آینه از آخرت باز ماند و عمر بغفلت گذشته و زحمت کشیده و رفاهیت نبرده.
پس ظاهر شد که رفاهیت در دنیا از براى اهل دنیا نیست، پس آنچه در قرآن مجید وارد شده مناسب و دلیل واقع است و همچنین حدیث: حب الدنیا راس کل خطیئة، شاهد این مقال و مقام است. از این بیان معلوم گردید که جمع کردن  مال شأن شخص حریص است و گاه باشد که کسى برنج و زحمت بسیار مال جمع کند، نخورد و نپوشد و صرف نکند بوجهى که حظ نفسانى یافته باشد و چون بمرد و او را دفن کنند، حکام شرع بعنف وارث ذکور او را ارث بیشتر بدهند و قلیلى که بماند دختر حصه ى خود را گرفته صرف شوهر کند و یاد از پدر نکند، گویا هرگز پدر نبوده، پسر نیز با مصاحبان بعیش و نوش با اوباش و اراذل صرف کند.
و گفته اند:

تا نمیرد یکى بناکامى
دیگرى شادکام ننشیند

گاه باشد که بیشترى از زنها، زر و زیور از مال پدر و شوهر اولى ذخیره کرده و برداشته شوهرى تازه نمایند و ترک فرزندان و یاران شوهر اولى را کرده بعیش و عشرت مشغول گردند.
پس ظاهر شد که سعى در مال دنیا غفلت و حسرت و ندامت است و با این همه آزارها و صدمات، بمصداق آیه ى: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ، در آخرت هم حساب باشد و آنچه را وارث بخلاف شرع و طرق نامشروع جمع نموده او را جواب باید گفت و عقاب و عذاب باید کشید.
اى موش! اگر یقین این معنى میشد که هر کس را عمر و زندگانى چه مقدارست، البته باندازه ى آن مال اندوخته نموده صرف میکرد، پس چون اندازه ى عمر و زندگانى تعیین نشده معهذا بسیار است که کسى بصد زحمت بگرسنگى و برهنگى بسر برده روز و شب سعى کرده از براى آنکه خانه بسازد و زمین خریده باشد و خشت آورده بناى کارى میکند که ناگاه اجل در رسد و خشت خانه و عمارت را بلحد او بگذارند و یا تخته یى که از براى در و پنجره و دروازه جمع کرده باشد، از آن براى او تابوت بسازند، یا اینکه خانه تمام شده کسى دیگر در او نشیند و زنش دست در گردن دیگرى میکند. از اینجاست که شیخ سعدى فرموده:

مکن تکیه بر ملک دنیا و پشت
که بسیار کس چون تو پرورد و کشت

و در جاى دیگر فرموده:

جهان منزل راحت اندیش نیست
عدم یا وجودش دمى بیش نیست

بسى سرو گلچهره ى لاله رنک
که خاکش گرفته در آغوش تنک

بسى دانه ى خاک مشکین که مور
برون آورد هر دم از خاک گور

جماعتى در سعى و کار آخرت شده اند که بالکلیه دست از دنیا بر داشته اند و ایشان شب و روز در غم آخرت و پشیمانى از عملهاى ناشایسته موافق معنى آیه یى که قبل از این مذکور شد که در دنیا رفاهیت نیست و موافق حدیث: ترک الدنیا راس کل عبادة، ترک دنیا کرده اند و دست از کسب و کار و کشیده در گوشه یى معتکف شده اند و اینکه از مال و اموال و نفس و هوى فارغ، و از دست مردم خلاص یافته در بقعه ى عزلت نشینى و مغاره گزینى چنانکه شیخ سعدى گفته:

آنان که بکنج عافیت بنشستند
دندان سگ و دهان مردم بستند

هر چند اسباب فراغت است ولکن مناسب حال امت حضرت رسول اکرم صلى اللّه علیه و آله و سلم نیست، زیرا که آن حضرت فرموده:
الحمد اللّه امت من مثل امتان پیشین در مغاره ساکن نمیشوند بى نان و توشه، گاه باشد که دو روز یا سه روز مائده نرسد و آن مرد را صبر و توکل نرسد و دلش بوسوسه ى شیطان از راه رفته کافر گردد.
و دیگر آنکه ثواب عظیم و اجر بسیار و جزاى بیشمار در آن است که کس با مردم از روى الفت و رأفت سلوک و مدارا کند و از رنگها و بویها و طمعها، کسب کرده و تمتع گیرد و بصرافت طبع ترک آنچه دیده و شنیده کند، نه بدورى و انقطاع و صرف از امور ناشایسته، این است که کسى که مغازه نشین و گوشه نشین شده و در بروى خویش بسته از جمیع کمالات محروم و مایوس گردد، و حضرت رسول صلى اللّه علیه و آله و سلم فرموده: خیر الامور اوسطها، پس از این حدیث معلوم شد که طلب کردن بتمام شدت و مشغول شدن بنهایت غفلت کمال جهل و نادانى خواهد شد و ترک دنیا کردن و در مغازه نشستن هم بدلیل خیر الامور اوسطها، غیر جائز و نالایق است! لهذا بهتر وانسب آن است که معتدلانه سعى در شؤن دنیویه بقدر امکان نموده و کوشش در امور و معشیت یومیه و فراهم آوردن لباس که نماز در آن مقبول و مستجاب بود لازم و واجب دانسته و همچنین تحصیل مکان و منزل بقدر اینکه دفع گرما و سرما کند از شؤن لازمه، و سلوک با مردم از روى ادب و تعظیم و حرمت باز از امور واجبه است.
اگر بکلى لذتها را نیافته و مشاهده ى قدرت نکرده باشد و رنگها را ندیده باشد، چگونه از آثار قدرت کامله خبر تواند یافت؟ مثلا کسى که عسل نخورده باشد چه داند که قادر قدرت نما از شاخ و بته چنان شهدى ایجاد فرموده، و اگر بسیر باغها نرفته باشد و میوه ها و گلها را با طعم و رنگ و بو تشخیص نکرده باشد، شبهه یى نیست که آن کس از درک آثار قدرت عارى باشد، پس هر کس که در بازار و کوچه و محله میگردد و مشاهده ى باغ و گلزار و صحرا و کشت زار و زراعت مختلف الانواع مینماید بر آثار صنعت صانع اطلاع مییابد و اگر نه عارى و عاطل خواهد بود.
چنانکه آورده اند در زمان ماضى شخصى فالوده را حمام قیاس و گمان  کرده بود.
موش گفت:
چگونه بوده؟ بیان کن تا بشنوم!.
گربه گفت:

شیخ بهایی