تذکرۀ المحقّقین موسوم به ریاض العارفین

ریاض قلوب عارفین محقق و بساتین ارواح سالکین مدقَّق را خضرت و نضرت از قطرات سطرات فیوضات متکّثره، و تجلیات متنّوعۀ ذات جلیل لایزال و صفات جمیل ذوالجلالی است که به تأثیر حب ذاتی و تقاضای اسما و صفاتی و به مدلول کنت کَنْزاً مَخفیّاً فَأَحْبَبْتُ اُعْرَفَ فَخَلّقْتُ الخلقَ لِکَیِ اُعْرَفَ ریاحین رنگین موجودات را از سرابستان لاریب و شبستان غیب، به گلستان شهادت، ورق ورق بر طبق عرض نهاده و بر شقایق حقایق صور علمیه ازلیۀ خوددر شواهق حدائق غیبیۀ ابدیه، زمان زمان چشم تماشاگشاده. آری:

بیت

عشق حق و سر شاهد بازیش

بود مایۀ جمله پرده سازیش

عربیه

هُوَ العاشقُ المعشوقُ في کُلِّ صورةِ

هوالنّاظِرُ المَنْظُورُ في کُلِّ لَمْحَةِ

زهی قادری-جَلَّت عَظَمتُه- که از حوضۀ روضۀ قدرتش گنبد نیلوفری برگ نیلوفری وخهی صانعی عَلَتْ کلمتُهُ- که از دمن چمن صنعتش خورشید خاوری شاخ عبهری است. بلی:

 

بیت

یک نظر قانع مشو زین سقف نور

بارها بنگر ببین هَلْ مِن فُطُور
هُوَ الواحدُ الفَرْدُ الکَثیرُ بِنَفْسِهِ
فَلَیْسَ سِواهُ اِنْ نَظَرْتَ بِدِقَّةِ

جليلي-تَعالی شأنُهُ- که نُه فُلکِ فلک، از دریای جلالش حبابی و ملیکی- عَلَی بُرْهانُهُ- که معموری معموره از ملک بی زوالش خرابی:

تَحَجَّبَ عَنَّا وَاخْتَفَی بِظُهُورِهِ

فَظَلَّلَ فِیْهِ کُلُّ قَوْمٍ بِحُجَّةِ

نقاشی که سقف سپهر منیع را از بدایع صنایع خامۀ حکمت ختامه‌اش چندین هزار نقش بدیع، و باغبانی که گلزار پر ازهار چرخ سیار را از نوبهار آثارش همواره رنگ ربیع است. همانا:

بیت

بهر چشم دوستان، یزدان فرد

شش جهت را مظهر آیات کرد

مستغنی‌یی که قایل هایل هیبتش به قول پرهول اِنَّ اللّهَ لَغَنيُّ عَنِ العالَمینَ صادق، و رئوفی که منادی هادی رحمتش به ندای خوش ادای اِن اللّهَ رَؤُفٌ بِالعبادِ ناطق سالکان مسالک معرفت صفات مقدس خود را به منطوقۀ مصدوقۀ اُنْظُرْ إلی آثارِ رَحْمَةِ اللّهِ از توحید آثاری و تجلی افعالی اخبار نموده، واقفان مواقف حقیقت ذات اقدس خود را به اشارت، با بشارت کیفَ یُحْیي الأرضَ بَعْدَ مَوْتِها به جمع بعد الفرق و بقاء بعد الفناء امیدوار فرموده. خالقی که به مضمون بلاغت مشحون اِنّ اللّهَ خَلَقَ الخَلْقَ في ظُلْمةٍ ثُمَّ رَشَّ عَلَیْهِمْ مِنْ نُورِهِ خلق را از ظلمت آباد عدم رهانیده و به نیمروز وجود رسانیده. زهی حکمت که بنای قدرتش به مدلول وَلَقَدْ خَلَقْنا السَّمواتِ و الأَرْضَ وَمابَیْنَهُما في سِتَّةِ أیّامٍ بنای پایه و رواق این وسیع وثاق وسبع سموات طباق را در شش روز برافراشته و تعالی قدرت که معمار حکمتش به حکم و خَمَّرْتُ طِیْنَةَ آدَمَ بِیَدِي أَرْبَعینَ صَباحاً خمیر محبت تخمیر طینت آن عبودیت پذیر را چهل یوم مظهر تجلی جمال و جلال داشته. همانا عالم، صورت تفصیلی معنی آدم و معنی آدم، جامعۀ اجمالی صورت عالم. بلی عالم، آدمی است مستفصل و آدم، عالمی است مستجمل.

بیت

چیست آدم را که در فرزند نیست

در شکر چه بود که اندر قند نیست

لطیفۀ وَنَفَخْتُ فِیْهِ مِنْ رُوْحِي از تجلی ذاتش، غالباً کنایتی و شریفۀ وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْماءَ کُلَّها از ظهور اسماء و صفاتش، ظاهراً روایتی، گویی به مضمون حقیقت مشحون إنَّ اللّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَی صُوْرَتِهِ در صوامع قدس غلغلۀ این روایت افتاده بود که:

بیت

چو آدم را فرستادیم بیرون

جمال خویش بر صحرا نهادیم

و به مصداق ما خَلَقَ اللّهُ شَیْئاً إلّا واحْتَجَبَ بِهِ منادی رأفت به جهت گوش زد، ابلیس پرتلبیس را ندای این کنایت در داده بود که:

بیت

جمال ما ببین کاین راز پنهان

اگر چشمت بود، پیدا نهادیم

آری دیده وری باید که رنگ تعیّنات از مرآت دل زداید و نکتۀ ما رَأَیْتُ شَیْئاً إلّا وَرَأَیْتُ اللّهَ فِیْهِ سراید، زیرا که:

بیت

تعین نقطۀ وهمی است برعین

چو عینت گشت صافی عین شد غین

سبحان اللّه چه می‌گویم که دور افتادم از راه وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ والأَرْضَ لَیَقُوْلَنَّ اللّهُ.

عربیه

فَفي کُلِّ شَيءٍ لَهُ آیَةٌ

تَدُلُّ عَلَی أَنَّهُ واحِدٌ

سُبْحانَ مَنْ یَحْمَدُهُ الذّاکِرُ باللِّسانِ و النّاسِي بِالنِّسیانِ السَّماءُ بالسُّمُوِّ والأرضُ بالدُّنُوِّ و ما مِنْ شَيْء إلّا یُسُبِّحُ بِحَمْدِهِ و مامِنْ سَیْفٍ إلّا یُجَرَّدُ مِنْ غِمْدِهِ.

اگر ملک است به تنزیه و تهلیل و اگر شیطان است به تمویه و تضلیل، اگر انسان است به مدارک و قیاس و اگر حیوان است به انفاس و احساس، اگر نبات است به نماء و غذا، اگر جماد است به خیر و قضا، اگر دریاست به امواج و اگر صحراست به فجاج و اگر نهار است به فلق و اگر لیل است به غسق و ار نار است به شرار اگر خاک است به قرار اگر باد است به تحرک و اهتزاز و اگر آبست به نشیب و فراز.

بیت

کفر ودین هر دو در رهش پویان

وَحْدَهُ لاشَرِیکَ لَه گویان

بلی کانَ اللّهُ زماناً لَمْ یَکُنْ فِیْهِ کُفْرٌ واِسْلامٌ چه جای کفر و ایمان دشمن و دوست که بجز او هیچ نیست آنجا که اوست، عجب اینکه کانَ اللّه و لَمْ یَکُنْ مَعَهُ شیءٌ، عجب تر اینکه الآن کماکان

 

یا مَنْ تحَیَّرَ فِیْهِ العاشِقُونَ وَمَا

شَمُّوا بِعِرْفانِهِمْ مِنْ کُنْهِهِ عَبَقا

جایی که صدر نشین مسند لولاکؑ در کنه ذاتش ما عَرَفْناکَ فرماید؛ پیداست که از دانش و بینش مشتی خاک چه آید.

بیت

زما تا حضرتش نه فصل ونه بین

ولی مهجور ازو هم علم و هم عین

اگرچه آفتاب جهانتاب بر هر ذره‌ای تابد، اما ذرۀ بی تاب از آفتاب چه یابد.بلکه:

بیت

آنجا که آفتاب بتابد ز اوج عز

سرگشتگی است مصلح ذره در هوا

إنَّ اللّهَ أَعَزُّ مِنْ أَنْ یُرَی وأَظْهَرُ مِنْ أَنْ یُخْفَی.

 

بیت

هست در وصف او به وقت دلیل

نطق تشبیه و خامشی تعطیل

پس از تمهید تحمید و سپاس و تهنیۀ تحیّۀ بی‌قیاس، درود نامعدودو سلام نامحدود بر عارجان معارج قرب و کمال و ناهجان مناهج جلال و جمال، شموس فلک رسالت و اقمار سپهر جلالت، هادیان مراصد سبل، أَعْنی طبقات رسل عَلَی نَبیِّنا و عَلَیهِمُ السلام که قائدان طریق سداد و مرشدان سبیل رشادند. خاصه بر خاصۀ بنی آدم، و خلاصۀ هر دو عالم، سراج سراجۀ کاینات، و گل گلزار موجودات، نَوْر حدیقۀ آفرینش و نور حدقۀ بینش، صدرنشین صفّۀ لولاک، و تکیه گزین مسند و ماأَرْسَلْناک، طوطی شکرفشان شکرستان سُبْحانَ الَّذي أَسْرَی عندلیب خوش الحان گلستان و ما یَنْطِقُ عَنِ الهَوی، مفتاح خزاین غیب و مصباح انجمن لارَیْب، تاجدار ایوان کُنْتُ نَبِیّاً و آدَمُ بَیْنَ الماء و الطِّینِ و شهسوار میدان وَما أَرْسَلْناکَ اِلّا رَحْمَةً لِلعالَمین مصدر انوار عدم و وجود، و مظهر اسرار غیب و شهود، حقایق گوی راز مَنْ رَآني، مبرهن ساز وحی آسمانی، نکته سرای معنی نَحْنُ الآخِرُونَ السّابِقُونَ و پرده گشای صورت اِهْدِ قَوْمِی اِنَّهُمْ لایَعْلَمُون، بیدار دل لایَنام قَلْبی صاحب منزل اَبِیْتُ عِنْدَ رَبِّي، محفل لي مَعَ اللّه را شمع و پروانه، مقام محمود جمع الجمع رسولی که به لسان حال مترنم این نیکو مقال. که:

عربیه

وَانيِّ وَاِنْ کُنْتُ ابْنَ آدَمَ صُوْرَةً

وَليِ فِیْهِ مَعْنَی شاهِدٍ بِأُبُوَّتيِ

شافع روز جزا، و مقتدای اهل صفا، ابوالقاسم محمد مصطفی و بر آل او و اصحاب او- رضْوانُ اللّهِ عَلَیْهِمْ اجمعین- سیّما آن رخشنده گوهر درج ولایت، و تابنده اختر برج هدایت، گشایندۀ در خیبر، و فکنندۀ سر عنتر، زیبندۀ مسند هارونی، و شایستۀ مسند سلوني برازندۀ تخت لِوْ کُشِفَ، و فرازندۀ قدرنه صدف، صادِقُ الوَعْدِ و شحنةُ النَّجَفِ ابنُ عمّ نبی عربی و میرهاشمی المطلبی صاحِبُ ذُوالفِقارِ و قاتِلُ الأشْرار، قالِعُ الکفّارِ و قامِعُ الفُجارِ و قُطْبُ الواصِلینَ، غَوْثُ المُوَحِّدینَ، قائِدُ السَّالِکیْنَ و هادِي العارِفینَ و امیرُ المؤمنینَ، امامُ الحاضِر و الغائِبِ، مَظْهَرُ العَجائبِ و مُظهرَُ الغَرائبِ اسدُ اللّهِ الغالِبُ علیُّ ابن ابی طالبٍ سلامُ اللّهِ عَلَیْهِ و عَلَی أَبنْاءِهِ و أَحْفادِهِ الأئِمَّةِ الهادِیْنَ المُهْتَدِیْنَ المَعْصُومینَ الَی یَوْمِ الدِّیْنِ.

بیت

اگر صد سال از ایشان باز گویم

همان سرگشته تر هر دم ز گویم
ز عقل و دانش هر کس فزونند

خدا داند مرایشان را که چونند
کسی طوفان بی دینی نبیند

که اندر کشتی ایشان نشیند

اما بَعْدُ بر رأی معرفت انتمای دانایان سِیر و آگاهان خبر پوشیده و مستتر نماناد که دراخبار آمده است که حضرت داوود نبی-علی نبینا و علیه السلام- درمناجات با قاضی الحاجات مسألت نمود که لِماذا خَلَقْتَ الخَلْقَ و از حضرت رب الارباب خطاب شنود که کُنْتُ کَنْزاً مَخْفِیّاً فأَحْبَبْتُ أنْ اُعْرَفَ فَخَلَقْتُ الخَلْقَ لِکَي اُعْرَفَ یعنی بودم من گنجی پنهان، دوست داشتم که شناخته شوم، پس آفریدم خلق را به جهت اینکه بشناسند مرا. و نیز در کتاب و سنت، تمجید حق شناسان و ترغیب به شناسایی یزدان بسیار واقع است و این خود مشهور و مسلم جمهور است که می‌فرماید- عَزَّ اسْمُهُ- ما خَلَقْتُ الجِنَّ و الإنْسَ إلّا لِیَعْبُدُوْنَ و مفسرین دانشمند تأویل کرده‌اند که إلّاَ لِیَعْبُدُوْنَ، أَيْ لِیَعْرِفُوْنَ، زیرا که عبادت بی‌معرفت را عظمی چندان ننهاده‌اند. پس از زمان بعثت و رحلت حضرت خاتم الانبیاءؐالی الآن عبّادو زهاد و خواص این امت مرحومه را به اقتضای زمان در هر وقتی از اوقات به نامی خاص مخصوص داشته‌اند و در این اوان به عارف، رایت شهرت افراشته‌اند. لهذا این طایفۀ عالی مقدارو این فرقۀ بزرگوار را در بیان اسرار شریعت و طریقت و رموز معرفت و حقیقت نظماًونثراً عربیاً و فارسّیاً علی اختلاف مشاربهم سخنان سودمند و تحقیقات بلند است فَهُمْ مَنْ فَهِمَ. کَما قِیْلَ:

عربیه

یَعْرِفُنا مَنْ کانَ مِنْ جِنْسِنا

و سائِرُ النّاسِ لَنَا مُنْکُرُونَ

و بعضی از اکابر، حالات و مقالات جمعی از این طایفه را جمع نموده و در کتب خویش ثبت فرموده‌اند. چنانكه شیخ فرید الدین محمد العطار کدکنی النیشابوری- قُدّس سِرُّهُ- درکتاب موسوم به تذکرة الاولیا و مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی ره در کتاب مسمی به نفحات الانس و قاضی نوراللّه شوشتری در مجلسی ازمجالس المؤمنین و غیرهم. و اما بعضی از ایشان را سخنان منظوم و طبع موزون بوده و برخی به نظم لب نگشوده و حضرات مشارالیهم و غیرهم، همت والانهمت، بر ذکر احوال خجسته مال ایشان گماشته و سخنان منظومۀ ایشان را ننگاشته و قومی ارباب تذکره نیز در ثبت اشعار شاعرانۀ این فرقه کوشیده‌، از گفتار پر اسرار عارفانۀ این طبقۀ علیّه، چشم پوشیده.

علاوه بر این بسیاري از اعاظم متأخّرین پس از تألیف و تصنیف کتب مذکوره به عرصۀ ظهور آمده‌اند که حالات و مقالات ایشان در آن کتب مسطور، بلکه در افواه خلق نیز مذکور نیست. بِناءً عَلَیه بعضی از اجّلۀ اصحاب و اَعزّۀ احباب، این فقیر ضعف بی مقدار را ترغیب و تحریض فرمودند که چه باشد که تذکره به جهت تبصرۀ اهل بصیرت، مشتمل بر اطوار و اشعار و سلسلۀ طریقت و قایدان حقیقت این طبقۀ شریفه جمع نماید. که طالبان و راغبان طریقۀ حقۀ طریقت را از حالات این قوم استحضاری و اعتباری و آیندگان را تذکاری از خاکسار حاصل آید و خود فقیر را نیز به مطالعۀ کتب و اشعار این فرقۀ ناجیه که محتوی است بر حقایق و دقایق ایمانیه و منطوی است بر عبارات و اشارات عرفانیه شوقی وافر و میلی متکاثر بود و اغلب اوقات دفاتر پر سرایر این اکابر را مطالعه می‌نمود و اگرچه کتب مثنویات و دواوین غزلیات بسیاری حاصل و از این ره گذر دل، محبت منزل با شاهد مدعا واصل بوده، لیکن گاهی نیز این اتفاق می‌افتاد که به علت تصاریف زمان و مهاجرت از اوطان حمل و نقل همۀ آنها دست نمی‌داد، لاجرم به سبب اسباب مزبوره و مذکوره و ملاحظۀ بعضی دقایق مسطوره ومستوره با عدم بضاعت و قلت استطاعت مصمم گردید که بعون اللّه همت برگمارد وتذکره‌ای مشتمل بر مختصری از احوال و برخی از اشعار این طایفه برنگارد.

اگرچه این فرقۀ جلیله بسیار و این قوم عالیه بی‌شمارند و هر یک گفتار و اشعار بی حدّ و مرّ دارند، ولی این فقیر از نگارش ابیات شاعرانه و مجاز ایشان چشم پوشیده ودر گزارش قلیلی از آثار و ذکر اندکی از گفتار عارفانۀ این بزرگان کوشیده. پس این کتاب مشتمل است بر افکار شعرای عرفا و عرفای شعرا. و مبنی است بر یک حدیقه و دو مقدمه و دو روضه و یک فردوس و یک خلد، در خاتمه چنانکه عن قریب فهرست آن ترتیب خواهد یافت و پرتو اظهار آن بر انظار اولوالابصار خواهد تافت و ضبط تخلص و ثبت نام هر یک را از طبقات عرفا و حکما و معاصرین به طریق تهجی و ملاحظۀ حرف اول قرارداد و نام این کتاب را ریاض العارفین نهاد.

حدیقۀ اولی را تمهید مقدمۀ بعضی از احوال و برخی اقوال نمود. تا تشکیک غافلین ازمیانه، مرتفع و عرصۀ حُسن ظن طالبین متمتع شود و فردوس آخری را جلوه گاه جمعی از معاصرین ساخت و به ذکر حالات و مقالات ایشان پرداخت و در خلد قلیلی از اشعار خود مرقوم و آنرا به خیالات خام خود مختوم کرد که به مدلول مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ فَهُوَ مِنْهُمْ بدیشان منسوب و از ایشان محسوب گردد که این فیضی است عظمی و نعمتی است کبری.

اگرچه به مصداق المَرءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ تنی چند از محبین و متشبهین مانند این مسکین بدین بهانه در این درآمدند و از این طبقات عالیه محسوب و مجری شدند ولی در نگارش حالات و گزارش خیالات به دستیاری عبارتی و به پایمردی اشارتی از تفاوت حال ایشان حکایتی و از تفرقۀ مقامات آنها کنایتی می‌رود که حقیقت مطلب بر طالب مشرب، روشن وواضح و پیدا و لایح می‌شود، مخفی نماند که در ترقیم، ملاحظۀ تأخیر و تقدیم، زمان و مکان و ایام و مقام نیفتاد و دست تصرف و چشم تکلف بر سود و سرمایۀ کسی نگشاد.

چه اگرچه تعیین اولی ممکن ولکن تحقیق ثانی نامتیقن بود. که آن امری است غیبی و عالم الغیب حضرت لاریبی و ایضاً ترجیح و تعیین طبقه بر طبقه، سلسله بر سلسله و طریقه بر طریقه، صورت قال و قیل عدو و خلیل بود. بنابراین متقدمین و متأخرین را از صنوف مشایخ و عرفا و فضلا و حکما و اصفیا و اتقیا و طلاب و سُلاک به یک ترتیب قلمی نمود. الا اینکه جمع کثیری از عرفا در یک روضه و جمعی دیگر را از فضلا و حکما و علما در روضۀ دیگر به ترتیب مذکور، مذکور، و بیان آثار و اطوار هر یک به قدر مقدور و حد میسور شد. از قبیل مولد ومنشأو اسم و رسم و زمان و مکان و معاشرین و معاصرین و تاریخ ولادت ووفات و نسبت ارادت و صفات و انتساب سلاسل و تألیفات درضمن احوال هر کس مجملاً ثبت گردید و هر سلسله و شیخی را چنانکه رسم مؤلفان است تمجید و تعظیم کرد و هر طریقه را به طریقۀ متداوله در قید ثبت درآورد و ابیات محققانۀ هر یک را نسبت به سایر ابیات وی انتخاب ساخت و به ضبط اشعار هر کتاب به قدر گنجایش آن پرداخت. چه اگر از بسیاری، بسیاری نگاشته، سبب ظاهر است که اشعار بسیاری تحقیق بی شمار داشته و الحق جمعی فی الحقیقه گنجایش آن دارند که همۀ افکار ایشان را نگارند و مانع تحریر نمودن باعث تطویل کتاب و موجب تعطیل کُتاب بودن خواهد بود.

الغرض این شاهد زیبا را چنانکه خواست در قلیل مدتی به اَذْیَل عدتی در صورت عدم آلت، با این صورت و حالت آراست. چون این ریاض چون مینو به شقایق حقایق و ریاحین مضامین با رنگ و بو آراسته و از خس و خار معایب و نقصان پیدا و پنهان پیراسته آمد، باغبان نظر در هر رهگذر پس از تفرج و تأمل در آن حدایق پرگل، نقش این معنی در کارگاه صورت کشید و این اندیشه با خود اندیشید که مر این روضه‌های بدین نیکویی و گلبن‌ها با این دلجویی را از نظر اهل صواب وسداد و از بینندگان ارباب سلیقه و استعداد پنهان نمودن و از بیم غارت گل چینان طرار در به روی تماشاییان هشیار نگشودن، از طریقۀ انصاف دور و گل گشت این نغز گلستان روحانی، و تفرج این تحفۀ بستان معانی را، دیده‌وری عاقل و صاحب نظری کامل ضرور که سلیمان وار از شنیدن نغمات عنادل چون داوودش از زبان مرغان آگاهی و خلیل آسا در دیدن لمعات مشاعل بی دودش ناظر گلشن لطف الهی باشد. نه جاهلی که مانند جالوت و جالوتیان الحان داوود مسعود را صوتی منکر داند و نه غافلی که برسان نمرود و نمرودیان، گلستان خلیل جلیل را آتشی شعله‌ور خواند. پیداست که آب نیل در جام قبطیان خوناب و در کام سبطیان شهد مذاب و هر کس متناسب فطری، از مشربی دیگر جرعه یاب است:

 

هر زبانی را زبان دانی سزاست

رو زبان دان گوی گرشه ور گداست

بِناءً عَلَیْهِ به پای تدبر در فیافی تحیر وبوادی تفکر بسی شتافت تا گل گشت این گلستان را کاملی نکته‌دان دریافت. پس این ریاض، وقف خرام مَلِکی آزاده و این نامه به نام شاهنشاهی ملک زاده آمد که سلطانی است درویش بصیرت، و درویشی است سلطان سیرت. اعنی سرو حدیقۀ سلطنت و گل گلشن معدلت، مهر سپهر شوکت و کامکاری و ماه فلک حشمت و بختیاری، درخشنده گوهر درج سخا، و تابنده اختر برج صفا، درنده ضرغام کُنام مناعت، و بُرنده صَمصام نیام شجاعت، پلنگ ژیان قلۀ جلال و جلادت ونهنگ دمان لُجّۀ کمال و سعادت و شاه بیت قصیدۀ بینش و فرد انتخاب جریدۀ آفرینش، حُسن مطلع مطالع فتوت، و حُسن مطلب مطالب مروت، حدیقۀ دوحۀ مجد و جلال و دوحۀ حدیقۀ بذل و نوال، طوبی روضۀ معنی و معنی شجرۀ طوبی، فتح الباب سحاب کرامت، و فصل الخطاب کتاب شهامت، خداوند کامکار باذل با دل، و شهریار باسل عادت، مرآت جمال شواهد حقایق، و مشکاةِ کمال انوار دقایق، مصباح انجمن دانش و دها، مفتاح مخزن جود و عطا، ملک خوی ملک زادۀ آزاده، العارفُ مِنْ طَبَقَةِ المُلوکِ والواقِفُ لِطریقةِ السُلوکِ ذُوالمَجْدِ و الْعَطاءِ أَبُو المظفر و النّصرِ و الفتح و العُلَی پادشاه عادل اسلام پناه و سلطان غازی حقایق آگاه، ناصب لوای شریعت و طریقت، و صاحب مقام معرفت و حقیقت، سلطان السلاطین و خاقان الخواقین المؤیّدُ مِنْ عنداللّهِ ابوالمظفر السلطان محمد شاه.

 

لا زالَتْ اَیامُ مُلْکِهِ وَدَوْلتِهِ

و شَیَّدَ اللّهُ أَرْکانَ شَوْکَتِهِ وَصَوْلَتِهِ

از کرم عمیم مرجوّاست که به نظر قبول در این شاهد معقول نگرند. و اگر در آرایشش تقصیری بینند درگذرند که لاتَکلُّفَ بِالتَّصَوُّفِ (خوشتر بود عروس نکو روی بی جهیز). بنابر آرایش این نامه به نام نامی و اسم سامی درخور نیایش و قابل ستایش آمده.

 

 

یکی جهان حقیقی است این خجسته کتاب

نه چون جهان مجازی، پر از قشور و لباب

قشور چیستش؟ الفاظِ نیک عَذب متین

لباب آن چه؟ معانی پاک نغز صواب

اگر معانی پاینده‌اش نه چشمۀ خضر

چرا چوآب حیاتش ز ظلمت است حجاب

چهار رکن وی از پند و وعظ و حکمت و دین

اگرچه رکن جهان خاک و باد و آتش و آب

چنانکه هست جهان را دو باب در صورت

یکی برای ایاب و یکی برای ذهاب

بود ز بهر تماشاییان این نامه

ز جلدهای منقش هم از دو سوی دوباب

خلاف عالم صورت که خلق از آن به نشیب

همیشه مردم او راست عهد، عهد شباب

نه پیکر تنی از وی، ز جور چرخ به تب

نه خاطر کسی از وی، ز رنج دهر به تاب

بنای دهر دمادم خلل پذیرد لیک

بنای او نشود سالهای سال خراب

به رغم اهل جهان، اهل او همیشه جوان

نه چون قشور در اعراق و ضعف در اعصاب

شواهدش که چو حوران ماهروی صبیح

نموده طرۀ مشکین به رخ، ز شرم نقاب

به صفحه صفحۀ او صفه صفه‌ها چون خلد

کشیده صف به صف آنجا کواعب اتراب

به پیش طلعت چون آفتاب ترکیبش

فروغ مهر چو در روز کز گل شب تاب

همی تو گویی بحری است موج زن، کان بحر

برون فکنده زموجی هزار دُر خوشاب

هزار زورق لفظ اندر آن و هر زورق

پر از نفایس معنی نادر نایاب

و یا تو گویی خلد است و جوی‌ها دروی

روان به طعم به مانند شهد وشیر وشراب

زنافه‌های طری و زگلبنان لطیف

گرفته عرصۀ او جمله بوی مشک و گلاب

خموش باش هدایت، زخود ستایی چند

قبول شاه بباید، نه مدحت احباب

 

 

اکنون انسب آنست که به جهت تسهیل قانون این دفتر نمونه، و برای تقریب ترتیب این مختصر، فهرست گونه، نگاشته شود. لهذا فهرست آن بدین گونه و ترتیبش بدین نمونه است.

حدیقه در مقدمات، مشتمل بر شش گلبن.

گلبن اول در بیان حقیقت تصوف.

گلبن دوم در ذکر صفات سالکین.

گلبن سوم در فضیلت ذکر و اهل الذکر.

گلبن چهارم در تبیین ذکر و فکر.

گلبن پنجم در تعریف انسان و سلسلۀ طریقت.

گلبن ششم در ذکر اصطلاحات عارفین.